Houd hart en hormonen op orde tijdens de overgang

Sommige vrouwen gaan fluitend door de overgang, maar 80 procent heeft er last van. Een derde kampt zelfs met ernstige klachten, zoals hart- en vaatziekten en bot­ontkalking. Gynaecoloog Dorenda van Dijken en cardioloog Janneke Wittekoek hebben een missie: vrouwen helpen om fit en vrolijk de overgang te doorstaan.

De overgang hoort gewoon bij het leven. Daar moet je niet over zeuren. En je moet er vooral niet te veel aandacht aan besteden. Het zijn opmerkingen die gynaecoloog Dorenda van Dijken en cardioloog Janneke Wittekoek dagelijks horen. Vrouwen zelf, maar ook hun dokters, zien de overgang nog altijd niet als een serieus gezondheidsvraagstuk. En dat terwijl opvliegers, urineverlies, hartkloppingen, slapeloosheid, vaginale droogheid, vermoeidheid en stemmingswisselingen klachten zijn die veel invloed kunnen hebben op de kwaliteit van het leven.

We moeten het dus veel vaker over de overgang hebben, vinden de artsen. Om te beginnen in de spreekkamer van de huisarts, maar ook de politiek en het bedrijfsleven moeten eraan geloven. Want Van Dijken en Wittekoek zijn helemaal klaar met de gedachte dat de overgang een natuurlijk proces is dat vrouwen lijdzaam – en in stilte graag – moeten ondergaan. Daarom schreven ze samen het boek Hart & Hormonen, met als ondertitel Fit de overgang in.

Hormonen, gewicht, cholesterol & bloeddruk

Om met cardioloog Janneke Wittekoek te spreken: de overgang kent geen genade. Zelfs zij, een slanke hardloopster, merkt dat gezond blijven opeens een stuk lastiger is nu ze de vijftig is gepasseerd. ‘Ik heb meer hersteltijd nodig na mijn hardlooptrainingen en mijn cholesterolgehalte is opeens een stuk hoger. Dat was vroeger 5 en nu opeens 6,5. Kun je nagaan: iedere dag leg ik mijn patiënten uit dat het vrouwelijk hormoon oestrogeen invloed heeft op je gewicht, cholesterol en bloeddruk. Ik weet dat het slechte cholesterol – het LDL-cholesterol – met veertien procent kan toenemen in de overgang. En toch was ik, nota bene een arts, verbaasd over mijn cholesterol!’

Je merkt er niets van, als zo’n getalletje ineens stijgt, wil Wittekoek maar zeggen. ‘Cholesterol, maar ook de bloeddruk en suikerspiegel, zijn spiegels van je gezondheid. Gemiddeld komt een vrouw twee tot vier kilo aan in de eerste vier jaar van de overgang. De verhouding tussen vet en spieren wordt ongunstiger. Als je hetzelfde blijft eten als vroeger, zul je zeker aankomen. Het gaat erom de juiste balans te vinden tussen gezonde voeding en voldoende bewegen.

Niet bang zijn voor hormoontherapie

Maar een gezonde leefstijl biedt geen garanties voor een onbekommerde overgang. Er is een behandeling voor overgangsklachten waar de meeste gynaecologen enthousiast over zijn, maar huisartsen wat minder: hormoontherapie. Het is een pilletje, pleister, gel of spray dat een lage dosering estradiol – oestrogeen – en vaak ook progesteron bevat. Natuurlijk oestrogeen is de werkzame stof: gunstig voor hart en bloedvaten, hersenen en de botten. Oestrogeen zorgt ook voor de opbouw van slijmvlies in de baarmoeder. Daarom bevat hormoontherapie ook progesteron, dat dat proces tegengaat. Als je dat er niet bij doet, dan is er op den duur het risico op baarmoederkanker.

’Meer vrouwen zouden in top­functies terecht­komen als ze bij ernstige klachten hormoontherapie zouden gebruiken’

Dorenda van Dijken 

‘Laat je niet gek maken door angst voor hormoontherapie’, schrijven Van Dijken en Wittekoek in hun boek. De doseringen zijn veel lichter dan die van de anticonceptiepil. Waar de anticonceptiepil de hormoonhuishouding overneemt en de cyclus ‘platlegt’, vult hormoon(subsititutie)therapie alleen het tekort aan. Niet iedereen heeft het nodig, benadrukt Dorenda van Dijken: ‘Twintig procent van de vrouwen gaat fluitend de overgang door, zonder dat ze ergens last van hebben. Maar de andere tachtig procent heeft wél klachten – een derde daarvan zelfs ernstige. Ik overdrijf niet als ik zeg dat de overgang het leven van vrouwen soms kapotmaakt, inclusief hun huwelijk en carrière.’

Ze vermoedt zelfs dat veel meer vrouwen in topfuncties terecht zouden komen als ze in de overgang hormoontherapie zouden gebruiken: ‘In de media en de politiek gaat het momenteel vaak over het vrouwenquotum. Wanneer begint een carrière echt van de grond te komen? Na je veertigste. Dat is ook de leeftijd dat de overgang nadert. Veel succesvolle vrouwen gebruiken hormoontherapie: vrouwelijke artsen, actrices, politici. Dat is het topje van de ijsberg. Maar deze informatie moet niet alleen bij die kleine groep hoogopgeleide vrouwen terecht komen. We willen iederéén bereiken.’

Zoveel klachten, één oorzaak: de overgang

Wittekoek: ‘Het gekke is: huisartsen schrijven vrouwen wél cholesterolverlagers, maagzuurremmers, bètablokkers en antidepressiva voor. Protocolgeneeskunde noem ik dat: ze kijken niet verder dan de afzonderlijke symptomen. Terwijl er één grote oorzaak is van al die klachten, namelijk de overgang. Wij willen vrouwen het empowerment geven om voor zichzelf op te komen.’

Maar waarom zijn huisartsen dan zo huiverig om hormoontherapie voor te schrijven bij ernstige overgangsklachten? Van Dijken: ‘Veel artsen, ook medisch specialisten, denken nog altijd dat hormoontherapie het risico op borstkanker verhoogt. Maar die kans is echt heel klein: zonder hormoontherapie krijgt tien tot twaalf procent van de vrouwen na hun vijftigste borstkanker. Mét (langdurige) hormoontherapie stijgt de kans met één extra geval van borstkanker per duizend vrouwen per drie jaar. Ter vergelijking: slechts één glas alcohol per dag verhoogt de kans op borstkanker al met tien procent. Drie of meer glazen per dag doet het risico toenemen met 30 procent.’

‘Veel huisartsen denken nog altijd dat hormoontherapie het risico op borstkanker verhoogt. Maar die kans is echt heel klein’

Dorenda van Dijken

Verder is er een klein risico op trombose: één op de duizend vrouwen krijgt zonder medicatie trombose, bij vrouwen die hormoontherapie gebruiken, geldt dat twee op de duizend vrouwen zo’n bloedprop krijgt. Van Dijken: ‘Dat is lager dan het risico van de anticonceptiepil: die veroorzaakt namelijk bij vier op de duizend vrouwen trombose. En: er is ook hormoontherapie via de huid, in de vorm van een pleister, spray of gel. Deze transdermale vorm van hormoontherapie heeft geen enkel risico op trombose en is ook gunstiger voor bloeddruk en cholesterol.’ Sowieso is keus voor hormoontherapie maatwerk. Van Dijken: ‘We raden hormoontherapie alleen aan bij vrouwen die een vroege overgang hebben én bij hinderlijke overgangsklachten die een flinke invloed hebben op de levenskwaliteit en het functioneren.’

Het onderwerp hormoontherapie is al langere tijd een discussiepunt van irritatie tussen huisartsen en gynaecologen. Van Dijken kijkt uit naar de nieuwe richtlijn over de overgang van huisartsen: ‘We merken dat steeds meer huisartsen oog krijgen voor de overgang als medisch vraagstuk, ook al zijn er nog altijd huisartsen die de klachten wegwuiven. Ik denk weleens: als mannen deze klachten hadden, zouden die wél serieus worden genomen.’

Het verschil tussen de menopauze en de overgang
De termen overgang en de menopauze worden vaak door elkaar gebruikt, maar ze betekenen iets anders. De menopauze is de laatste menstruatie. Als een vrouw een jaar lang geen menstruatie heeft gehad, dan was die laatste bloeding dus de menopauze. Dat weet je dus pas achteraf. De periode rondom de menopauze noemen we de overgang. De meeste vrouwen krijgen tussen hun veertigste en zestigste jaar met de overgang te maken en de gemiddelde leeftijd van de menopauze is 51 jaar.

Een menstruatie die onder de veertig jaar stopt, is een te vroege menopauze. In dokterstermen: premature ovarium insufficiency (POI). Dit komt voor bij 1 procent van alle vrouwen. Deze vrouwen komen eerder dan gemiddeld in het verouderingsproces en zullen daarom ook eerder te maken krijgen met daarmee samenhangende aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten en botontkalking. Voor hen is hormoontherapie noodzakelijk. Ook vrouwen met een vroege menopauze – onder de 45 jaar –hebben een indicatie voor hormoontherapie, net als vrouwen die ernstige overgangsklachten ervaren.

Symptomen van de overgang

De lijst met symptomen waaronder vrouwen gebukt kunnen gaan is lang. Vermoeidheid. Slecht slapen. Geheugen- en concentratiestoornissen. Stemmingswisselingen. Warmteklachten. Een onrustig en gejaagd gevoel. Hartkloppingen. Migraine of hoofdpijn. Spier- en gewrichtsklachten. Blaasklachten. Droge slijmvliezen van ogen, neus en mond. Haarverlies. Figuurverandering. Seksuele problemen. Oorsuizingen. Vocht vasthouden. Huidveranderingen. ‘Het is nogal wat. Niet iedereen heeft gelukkig overal last van, maar vaak wel van een aantal van deze symptomen. Bedenk ook dat sommige klachten, zoals opvliegers, ook schaamte en paniek kunnen veroorzaken, bijvoorbeeld als iemand bang wordt voor een opvlieger op het moment dat ze een presentatie moet houden. Die extra stress komt dus eens nog bovenop alle andere klachten.’

In hun boek besteden Van Dijken en Wittekoek veel aandacht aan het onderwerp stress: in de overgang zijn de stresshormonen adrenaline en cortisol actiever. Oorzaak: het hormoon progesteron, dat normaal gesproken te actieve stresshormonen afremt, neemt af, waardoor vrouwen gevoeliger worden voor stress. Slaapproblemen, een ander veelvoorkomende klacht in de overgang, verhogen die gevoeligheid nog eens, net als opvliegers en hartkloppingen.

Andersom werkt het ook zo: stress verergert klachten als opvliegers, nachtelijke transpiratie, spier- en gewrichtspijn en slaapproblemen. Daarnaast kan de overgang de kans op een depressie verhogen. Dat wil zeggen: vrouwen die ooit een depressie hebben gehad, hebben twee keer zoveel kans om rond de overgang opnieuw depressief te worden. In de Verenigde Staten worden vrouwen die eerder een depressie hebben gehad, bij de start van de overgang preventief behandeld met hormoontherapie.

In Nederland gebeurt dit (nog) niet. Antidepressiva in de categorie SSRI’s – selectieve serotonine heropnameremmers – als paroxetine, venlafaxine en (es)citalopram kunnen goed werken bij een depressie of angststoornis en helpen ook tegen lichte overgangsklachten.

‘Op tijd beginnen met een gezonde leefstijl is essentieel om hart- en vaatziekten te voorkomen. ‘t Liefst vóórdat je in de overgang komt’

Janneke Wittekoek

Relatie tussen stress en hart- en vaatziekten

Cardioloog Janneke Wittekoek wijst op de relatie tussen stress en hart- en vaatziekten. ‘Vaak zie je een vicieuze cirkel ontstaan: vrouwen krijgen klachten als hartkloppingen en pijn op de borst, durven dan niet meer te sporten, daardoor stijgt de bloeddruk, neemt het gewicht toe en zo wordt het risico op een hartinfarct of beroerte hoger. Het goede nieuws is dat je met leefstijl veel kunt bereiken. Gezonde voeding en structureel meer gaan bewegen verlaagt je bloeddruk en cholesterolgehalte en verbetert de suikerspiegel, net als je stemming trouwens.’

Op tijd beginnen met een gezonde leefstijl is essentieel, zegt Wittekoek. ‘Op je veertigste ben je al in de aanloop naar de overgang. Dan kunnen je hormoonspiegels al wat schommelen en dalen. Het LDL-cholesterol stijgt een beetje, de bloeddruk neemt wat toe en het vaatverwijdende effect van oestrogenen zakt juist naar beneden. Dat is dus de tijd om belangrijke veranderingen in je leefstijl door te voeren.’

En denk vooral niet dat een hartinfarct alleen oude mannen overkomt, waarschuwt ze. ‘De symptomen van hartklachten bij vrouwen zijn vaak wat minder heftig, maar ze zijn zeker niet minder dodelijk. Ze hebben vaker dan mannen last van pijn tussen de schouderbladen, hebben het gevoel alsof hun beha te strak zit of voelen zich extreem moe en wat grieperig. Trek bij dat soort klachten dus tijdig aan de bel. Liever te vroeg dan te laat.’

Dat randje vet is juist goed
Een beetje aangekomen in gewicht na je veertigste? Koester dat vetrolletje! Vetweefsel slaat oestrogeen op na de menopauze en dat is heel gunstig om gezond ouder te worden. Heel slanke vrouwen hebben dan ook meer kans op overgangsklachten en op chronische aandoeningen die verband houden met een laag oestrogeengehalte, zoals hart- en vaatziekten en botontkalking. Je kunt dus beter maat 40 hebben dan maat 34.

Maar pas op: gemiddeld komt een vrouw twee tot vier kilo aan in de eerste vier jaar van de overgang. Zorg voor balans, want overgewicht verhoogt weer het risico op hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en sommige vormen van kanker. En: blijf bewegen, ook als je artrose, reuma of een andere chronische ziekte ontwikkelt. Tip: touwtjespringen is een prima manier om aan sterke botten te werken.

Meer lezen?
Hart & Hormonen, Fit de overgang in (Dorenda van Dijken en Janneke Wittekoek), De overgang: het no nonse handboek (Jos Teunis en José Rozenbroek)

Bronnen: Janneke Wittekoek, cardioloog HeartLife Klinieken, en Dorenda van Dijken, gynaecoloog OLVG.