De vicieuze cirkel van hyperventilatie

Journalist Suus Ruis heeft last van hyperventilatie. Het is niet gevaarlijk, maar wel heel vervelend. Ze sprak erover met hyperventilatiecoach Nicole Smit. ‘Hyperventilatie is veel meer dan alleen maar ‘verkeerd’ ademhalen.’

Ik kan me het moment dat ik de diagnose ‘hyperventilatie’ kreeg, herinneren als de dag van gisteren. Het is twaalf jaar geleden en ik was net een maand in ons familiehuis in Frankrijk geweest, waar ik vrijwel continu last had gehad van een zeurende pijn op mijn borst en tussen mijn schouderbladen. Toen we terugvlogen, haalde oma onze peuter op van Schiphol en reden mijn man en ik op aanraden van de door mij geraadpleegde huisarts direct door naar het ziekenhuis. Daar werd ik grondig doorgelicht – als je vader heel jong is overleden na een hartaanval, gaan er allerlei alarmbellen af als je pijn op de borst hebt.

Een paar uur later vertrok ik met een folder over hyperventilatie. Ik weet nog dat ik stomverbaasd was. Ik ging er niet van uit dat er iets mis was met mijn hart, maar hyperventilatie? Dat was toch dat je volledig in paniek naar lucht happend in een boterhamzakje aan het ademen was?

In de folder stond beschreven wat de arts me al had verteld, maar wat ik in eerste instantie voor de helft niet had gehoord: mijn hyperventilatie was chronisch, niet acuut zoals de boterhamzakjesvariant. De chronische versie is minder bekend, maar komt veel vaker voor: in 90 procent van de gevallen is hyperventilatie chronisch, dat wil zeggen langdurig en slepend.

Mijn hyperventilatie was chronisch, niet acuut zoals de boterham­zakjesvariant

Vaak ben je je niet eens bewust dat je anders ademt. Kort gezegd haal je als je hyperventileert te snel of te diep adem. Dat kan heel subtiel zijn: als je bijvoorbeeld twaalf keer per minuut ademhaalt in plaats van tien keer, kan er al een disbalans ontstaan omdat je meer zuurstof binnenkrijgt dan je nodig hebt en er juist een tekort aan CO₂ ontstaat. Door die disbalans kun je een scala aan klachten krijgen: vermoeidheid, duizeligheid, maag- en darmklachten, wazig zicht, hartkloppingen, een ‘brok’ in je keel, et cetera. Als antwoord op die snellere en/of diepere ademhaling gaat het lichaam stresshormonen aanmaken om zich voor te bereiden op actie, die in veel gevallen helemaal niet nodig is.

Een stresskip die te hard werkt

Er werd mij verteld dat de oorzaak van mijn chronische hyperventilatie gezocht moest worden in langdurige stress. Ik herkende dat; er was niet echt een directe aanleiding of specifieke heftige gebeurtenis, maar ik ben van mezelf gewoon een stresskip die standaard te hard werkt en het leven vaak ingewikkelder maakt dan het is.

Ik nam een paar weken vrij en probeerde het daarna wat rustiger aan te doen, en me niet meer zo druk te maken over alles. Maar … zoals dat dikwijls gaat met dit soort prachtige voornemens, halen het leven en je werkelijke persoonlijkheid je al snel weer in en verzand je in oude gewoontes. In de jaren die volgden, had ik af en toe last van mijn hyperventilatie en bijbehorende klachten zoals pijn op de borst en hoofdpijn. Maar als ik dan even pas op de plaats maakte en bewuster ging ademen, verdween de ellende vaak weer.

Tot afgelopen voorjaar. De pijn op mijn borst was zo erg dat ik nauwelijks meer kon functioneren. Toen ik uitstralingen kreeg naar mijn linkerarm en -kaak, luidde ik voor de verandering zélf de noodklok – was het dit keer dan toch wél mijn hart? Na een lang weekend op de Eerste Hart Hulp, waar ze me volledig binnenstebuiten keerden, was de conclusie (gelukkig!) wederom hyperventilatie. ‘Je moest eens weten hoe veel mensen wij hier wegsturen met die diagnose’, zei de verpleegkundige toen ik vertrok.

Vaker een psychische achtergrond dan een lichamelijke

Volgens hyperventilatiecoach Nicole Smit is het niet zo gek dat hyperventilatie vaak wordt verward met hartklachten. ‘De klachten lijken heel erg op elkaar’, vertelt Nicole, die Werkboek Hyperventilatie Angst en Paniek schreef en zelf vroeger ook last had van hyperventilatie. ‘Een verhoogde hartslag, tintelingen, wazig zien, en pijn die kan uitstralen naar bijvoorbeeld je arm. En de druk op de borstkas natuurlijk. Die is alleen niet afkomstig van je hart, maar een gevolg van overbelasting van je adem­halingsspieren en/of je middenrif.’

Omdat lang niet iedereen zich bewust is van zijn of haar hyperventilatie, en het voor mensen die het wél weten soms nog een beetje een taboe is en ze er vaak dus niet mee te koop lopen, zijn er geen concrete cijfers over het aantal mensen dat eraan lijdt.

Tegenwoordig zie je ook vaker dat mensen met long covid last krijgen van hyper­ventilatie

Geschat wordt dat 2 procent van de Nederlandse bevolking er last van heeft. Dat is nogal wat. Maar zijn al die mensen nou stresskippen zoals ik? ‘Nee’, zegt Nicole Smit. ‘De oorzaak van hyperventilatie kan ook fysiek zijn, bijvoorbeeld als je astma hebt. En tegenwoordig zie je ook vaker dat mensen met long covid last krijgen van hyperventilatie.

Daarnaast kan een ingezakte houding achter je computer uiteindelijk ook zorgen voor een disfunctionele ademhaling – dat wil zeggen een ademhaling die niet past bij wat je op dat moment aan het doen bent. Maar dit zijn wel de uitzonderingen. Veel vaker heeft hyperventilatie een psychische achtergrond: stress, een echtscheiding, te hoge werkdruk, onvrede over je situatie, enzovoort. Gelukkig is het (lichamelijk) niet gevaarlijk, maar langdurige stress kan wel degelijk je kwaliteit van leven aantasten. ’

Vaak zijn het een tikje onzekere perfectionisten 

Het grote probleem met hyperventilatie is wat mij betreft dat je al heel snel in een onaangename vicieuze cirkel terechtkomt. De opgebouwde spanning in je lichaam wordt na verloop van tijd zo groot dat je ’s nachts niet meer kunt ontspannen. Hierdoor slaap je slechter, waardoor je overdag vermoeider bent en je lijf zich minder goed kan wapenen tegen klachten.

Ook zorgt het lichamelijke ongemak ten gevolge van de hyperventilatie voor meer spierspanning in het algemeen, wat je ademhaling er waarschijnlijk niet rustiger of beter op maakt. Bovendien kan de angst voor hyperventilatie, of de focus erop, het juist erger maken, net als het gebrek aan vertrouwen in je lichaam dat kan ontstaan.

Ik schaam me niet voor mijn hyperventilatie, maar vind het wel een zwaktebod dat ik het tot nu toe nog steeds niet heb kunnen oplossen. Dus ja, ik schuif het ’t liefst ook onder het tapijt, omdat ik bang ben dat mensen mij een aansteller vinden.

Mensen die hyperventileren zijn geen aanstellers, maar juist doorzetters met een volle agenda

Het is volgens Nicole Smit een van de heersende misvattingen over hyperventilatie: dat het allemaal tussen je oren zit en dat je eigenlijk niets mankeert. ‘Er heerst toch nog een beetje het idee dat het ‘zwakke’, hysterische vrouwen zijn die er last van hebben, maar dat is pertinent niet waar. Het zijn juist de doorzetters, de hardwerkende vrouwen én mannen met een volle agenda. De workaholics die streven naar perfectie. Vaak de mensen van wie je het niet verwacht.’ Toch zijn het volgens Smit onder de streep wel net iets vaker vrouwen die aan hyperventilatie lijden.

Voor velen is de combinatie werk, huishouden en kinderen pittig, en daarnaast kunnen hormoonschommelingen rond de menstruatie of overgang invloed hebben op het CO₂-gehalte in het bloed en gevoeliger maken voor hyperventilatie. ‘Naast perfectionisten zijn het over het algemeen vaak emotioneel gevoelige of onzekere mensen (die veelal hun waarde willen bewijzen door alles perfect te doen en te pleasen) die voor­beschikt zijn om hyperventilatie te ontwikkelen.’

Al met al kan ikzelf alle hokjes aanvinken. Ik ben extreem perfectionistisch, in veel gevallen niet al te zeker van mezelf, en werk dus vaak en hard. Oh ja, en ik moet dat werk inderdaad ook nog jongleren met de zorg voor een kind en het huishouden.

• 

• 

Oké, maar hoe kom ik ervan af?

Als ik in Smits boek een ellenlange opsomming lees van klachten (zowel lichamelijk als geestelijk) die je van hyperventilatie kunt krijgen, kan ik nog veel meer vinkjes zetten. Ik heb vaak luchtweginfecties, een verstopte neus, ik tandenknars, ik heb nekpijn, een opgeblazen gevoel, lijd aan vermijdingsgedrag, kan prikkelbaar zijn, pieker veel, en ga zo maar door. Je kunt zelfs hartritmestoornissen krijgen, wat ook een reden was dat ze me eerder dit jaar dat hele weekend op de Eerste Hart Hulp hielden.

Ik schrik van de lijst, maar tegelijkertijd vind ik het hoopvol. Immers, als al die klachten (en het zijn er dus nog veel meer) het gevolg zijn van hyperventilatie, heb je dus kans dat ze als sneeuw voor de zon verdwijnen als ik die hyperventilatie oplos. Maar ja, de grote vraag is natuurlijk: hoe? Want als dat zo makkelijk was, had ik het natuurlijk allang gedaan.

Héél lief zijn voor jezelf

‘Het belangrijkste is om uit te zoeken wat je stress geeft, en dat te gaan herkennen en doorbreken’, vertelt Nicole Smit. ‘Met alleen ademhalingsoefeningen los je het niet op, want hyperventilatie is veel meer dan alleen maar ‘verkeerd’ ademhalen. Je hele lichaam gaat meedoen. Het is misschien een cliché, maar je moet goed voor jezelf zorgen en héél lief zijn voor jezelf.’

Concreet betekent goed voor jezelf zorgen voor mij dat ik moet proberen om dat perfectionisme wat los te laten, en moet beseffen dat de wereld niet vergaat als ik een keer iets niet op tijd af heb of iets niet perfect heb gedaan. Het zal niet morgen over zijn, maar ik weet nu wel beter hoe ik het moet aanpakken. Die massage die ik heb geboekt en het abonnement op de yogaschool dat ik maar weer eens heb geactiveerd, zijn in ieder geval mooie eerste stappen.