Eten volgens de Schijf van Vijf, kan dat wel?

Dat wordt een makkie, dacht voedingsonderzoeks­journalist Loethe Olthuis: een maand lang eten zoals het moet volgens het Voedingscentrum. Loethe eet namelijk al heel gezond. Maar de conclusie is ontluisterend. Het is eigenlijk gewoon niet te doen.

Week 1

Een dramatische linzenstoofpot met pompoen

Het Voedingscentrum heeft de Schijf van Vijf ontworpen om het mensen gemakkelijker te maken gezonde voedselkeuzes te maken. Op hun site kun je een dagmenu volgens de Schijf ‘op maat’ krijgen, helaas in termen als ‘portie’, ‘opscheplepel’ en ‘smeer- en bereidingsvetten’: ik moet sterk denken aan kookboeken uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. Maar ik begin vol goede moed. Op de site van het Voedingscentrum staan namelijk ook dagmenu’s, verdeeld in rubrieken als ‘Krachtvoer’, Vers van de Bazaar’, ‘Gek op groente’, ‘Proef de zon’ en ‘Vandaag geen vlees’. Klinkt aantrekkelijk.

Nu ontbijt ik meestal met een flinke kom havermout met halfvolle melk of sojamelk: dat vind ik onder andere terug bij ‘Gek op groente en fruit’. Maar hallo zeg. Havermout met anderhalve deciliter melk en een peer? En dan tot de lunch alleen een appel en koffie met melk? Dat red ik niet. Ik besluit twee deciliter melk voor mijn havermout te gebruiken, ik drink mijn koffie toch zwart. Maar toch barst ik van de honger als het 12 uur is. Dan mag ik een omelet met groente (gelukkig werk ik thuis) van twee eieren met twee volkorenboterhammen. Besmeerd met halvarine of margarine uit een kuipje. Een gruwel voor een roomboterliefhebber als ik.

In de omelet (recept voor twee personen) gaat overigens een halve paprika en een stukje prei: nogal verkwistend. Ik gebruik een hele paprika en een hele dunne prei, hupsakee. Best lekker. Alleen: waar is het zout? Volgende heikele punt. Omdat de informatie op de site van het Voedingscentrum nogal is opgeleukt en niet erg overzichtelijk, kan het je gemakkelijk ontgaan dat zout een no-goarea is. Geen zout. Niks. Noppes. Zelfs geen bouillonblokje, ja, een zoutarm bouillonblokje mag, maar dan kun je het net zo goed níét toevoegen. En ‘zout’ is dus ook: sojasaus en andere sauzen, mosterd, sambal; allemaal zaken waarmee je een maaltijd nog wat op smaak kunt brengen. Ja: peper, dat mag. Gemalen of vers. Dat ga ik nog vaak tegenkomen …

Het avondeten. Het recept van ‘Gek op …’ is niet mijn ding: hamlappen, drie tot vier opscheplepels krielaardappeltjes, vijf opscheplepels snijbonen en een schaaltje magere vla. Maar op de site staan meer recepten, ik besluit de linzenstoofpot met pompoen te maken. Dramatisch! Het recept klopt van geen kanten, veel te weinig vocht, de pompoen is overgaar en de linzen keihard. Toevoegen van rauwe prei is geen succes en het resultaat was volstrekt smakeloos! Ik zou er dubbel zoveel kruiden in doen plus chilivlokken. En een snuf zout, maar goed.

Eigenlijk mag je vooral heel veel niet. Het begint op een dieet te lijken, in plaats van een voedingspatroon

Loethe

Week 2

Nou vooruit dan: een boterham met een dun laagje jam

Intussen ben ik al wat andere dingen tegengekomen waar ik moeite mee heb. De 30+-kaas bijvoorbeeld. Ik wil wel, maar alle merken smaken naar plastic. ‘Jong belegen’, zeg maar jong, is de pittigste kaas die je mag – nogal afzien als je een oude kaas-fan bent. Met flink wat mosterd erop is het wel te doen, maar mosterd is … Juist. Zout. Hüttenkäse mag wel, maar daar word ik ook niet blij van, zeker niet met de ‘plakjes radijs of komkommer’ erop. Oude kaas met komkommer, dat is wél lekker. Ook mag veel vleesbeleg niet, of hummus: te veel zout. Ongeveer alle beleg in de supermarkt bevat te veel zout en vet of te veel suiker. Alleen rosbief lijkt nog oké te zijn. Nu klopt dat waarschijnlijk wel, maar hangt het er ook niet van af hoeveel je ervan eet? Of wat je verder eet?

Ik weet wel dat alle kant-en-klare maaltijden en snacks heel veel zout en vaak verzadigd vet bevatten, zoals pizza’s, wereldgerechten, soep en saus uit blik, pot en fles, frikandellen, chips en dergelijke. Daarom maak ik veel dingen liever zelf; veel lekkerder, minder zout en vet, dus veel gezonder. En iets dat je zelf hebt gemaakt, sla je ook minder snel naar binnen. Maar daar lees ik eigenlijk niks over op de Voedingscentrum-site. Suiker? Zeer met mate. Om je toch nog wat perspectief te geven, mag je drie tot vijf keer per dag iets kleins zoets. Of iets kleins hartigs. Een boterham met een dun laagje jam. Eén volkorenbiscuitje. Eén zout crackertje. Twee kleine blokjes chocolade. Dat is het dan. Een blokje 48+-kaas van tien gram is al een ‘weekkeuze’ (drie keer per week toegestaan), net als een klein zakje (25 gram) chips. Eigenlijk mag je vooral heel veel niet volgens de Schijf van Vijf. Het begint verdacht veel op een dieet te lijken, in plaats van een voedingspatroon.

Waar komt de Schijf van Vijf vandaan? De Gezondheidsraad adviseert de regering en het parlement over de volksgezondheid, dus ook over gezonde voeding. De Gezondheidsraad kijkt regelmatig of de voedingsnormen moeten worden aangepast en brengt periodiek de Richtlijnen Goede Voeding uit: de laatste Richtlijnen stammen uit 2015. De Gezondheidsraad werkt samen met de Europese voedselwaakhond EFSA (European Food Safety Authority), die onder andere gezondheidsclaims van voedingsmiddelen controleert. Het Voedingscentrum wordt gesubsidieerd door de overheid en ‘vertaalt’ de adviezen van de Gezondheidsraad voor de consument. Daarbij wil het Voedingscentrum consumenten helpen bij het maken van gezonde, veilige en duurzamer voedselkeuzes. De Schijf van Vijf is daarbij één van de hulpmiddelen. 

Week 3

Heus, Voedingscentrum, ik doe echt mijn best

Nu dacht ik altijd dat ik heel gezond at. Maar niet volgens het Voedingscentrum: ik ga kennelijk gigantisch over de schreef met suiker, zout en vet. Dus probeer ik me nu netjes aan de Schijf te houden. 250 gram groente, 200 gram fruit per dag: dat haal ik op mijn sloffen en gelukkig at ik toch al weinig blikvoer, waardoor ik ook niet op zoek hoef naar blikgroenten-zonder-zout. Handje ongezouten noten? In de havermout of yoghurt. Griekse yoghurt (te vet) moet ik helaas vaarwel zeggen, maar Skyr gemengd met biologische volle yoghurt (is samen halfvol, bedacht ik) is prima. Ik doe er wel stiekem zoetstof in, een lepeltje honing is alweer een ‘dagkeuze’. Volkorenproducten? De voorgeschreven hoeveelheden pasta en rijst zijn wel erg groot, zeker als je er nog groente bij eet. Al eet ik juist wel meer brood dan officieel in mijn ‘dagmenu’ is toegestaan, anders rammel ik. Zeker met 30+-kaas op mijn brood, of plakjes tomaat (zonder zout!). Vlees, vis, vega? Vlees at ik al met mate en gebakken zalm is met paprikapoeder ook best lekker. Alle vleesvervangers zijn te zout, dus eet ik veel bonen. Zonder zout, of ik spoel ze af. Héél gezond.

Wat staat er in de schijf van vijf De Schijf van Vijf stamt al uit 1953 en is in de loop der jaren verdwenen, weer tevoorschijn gehaald en herzien: het laatst in 2016. Het idee is dat als je elke dag iets eet uit vijf groepen van voedingsmiddelen, je in ieder geval een gezond basisvoedingspatroon hebt. De voedings- groepen zijn: groente en fruit; volkoren graanproducten, zoals volkorenbrood, volkorenpasta en zilvervliesrijst; meer plantaardige en minder dierlijke eiwitbronnen (minder vlees en vis, meer ei, vleesvervangers, peulvruchten en noten); magere en halfvolle zuivel zoals melk, yoghurt en kaas; zachte of vloeibare smeer- en bereidingsvetten, zoals olie, halvarine en vloeibaar bak- en braadvet; vocht, zoals kraanwater, thee en koffie (wordt niet als apart ‘vak’ gerekend).

Zachte smeer- en bereidingsvetten? Ik begin aan de halvarine te wennen en ik bakte toch altijd al in (olijf)olie. Al is één eetlepel om een maaltijd te bereiden érg weinig: ook daar smokkel ik mee. De recepten van het Voedingscentrum heb ik maar losgelaten, ze kloppen niet en zijn domweg smakeloos en droog. Hoewel ik er tips uit haal: zo worden aardappelpartjes in de oven ook lekker met véél minder olie, heus Voedingscentrum, ik doe echt mijn best. Groene en zwarte thee en koffie dronk ik altijd al zonder suiker en ik probeer me tot 3 volkorenbiscuitjes per dag te beperken, ook met een stressvolle deadline. En hee, ik val af. Nu hoefde dat niet echt en ik doe er ook mijn best niet voor, maar ik heb simpelweg niet zoveel plezier meer in koken en eten. Het smaakt me niet. En wederhelft Ronald is al na de eerste week afgehaakt: hij eet ’s avonds wel mee, het zoutvaatje naast zijn bord. En hij at altijd al weinig zout …

Week 4

Dit kan niet de bedoeling zijn van gezond eten

Godzijdank is dit de laatste week! Van alle voedingspatronen die ik heb gevolgd, vind ik dit de lastigste. Ik ervaar het ook als betuttelend, de ‘opscheplepels’ en ‘porties’ waren toch een voorbode. Wat ik nu wel zie, is dat er ook regelmatig een ‘duurzamere keuze’ bij staat, met heldere uitleg. Zoals water in plaats van cola en ei of gegrilde groente in plaats van ham. Kijk, dat vind ik fijn. Ook begin ik eindelijk mijn weg te vinden op de doolhofsite van het Voedingscentrum. Zo kwam ik bijvoorbeeld ‘eetwissels’ tegen. Sommige zijn gemakkelijk. Bruin- in plaats van witbrood. Een volkorentosti (met 30+-kaas) in plaats van een broodje kroket snap ik ook wel weer, maar waarom worden in vredesnaam die kunstmatige vloeibare bakmargarines aangeprezen in plaats van olijfolie?

De recepten van het Voedingscentrum heb ik maar losgelaten; ze kloppen niet en zijn domweg smakeloos

Loethe

Maar als ik eerlijk ben, dronk ik al geen cola en snackte ik nauwelijks, at ik weinig vlees maar wel volkorenproducten en heel veel groente, en lette ik al op mijn zout- en suikerconsumptie. Maar ik kookte met plezier en at met smaak. Wat is er veranderd? Is het omdat ik bij alles wat smaak heeft eerst moet checken of het een ‘dagkeuze’, weekkeuze’ of ‘no-go’ is? Omdat een beschuitje met aardbeien zonder suiker geen traktatie meer is? Omdat zoutloos ook echt zouteloos is – en ‘je gaat de pure smaak van de ingrediënten proeven’ gewoon een fabeltje is? Omdat ik mijn gasten echt geen gortdroge, smakeloze gerechten ga voorzetten? Omdat ik het gevoel heb dat het Voedingscentrum de hele dag over mijn schouder aan het kijken is, kritisch oordelend over alles wat níét in de Schijf van Vijf staat? O, als ik aan het eind van deze week weer los mag…

Dit staat er niet in Tussendoortjes als koekjes, frisdrank en chips, maar ook producten als witbrood, sauzen, vleeswaren, zoet broodbeleg en vla. Van de Schijf mogen ze ‘niet te veel en niet te vaak’. Daarom heeft het Voedingscentrum iets verwarrends bedacht: een dagkeuze en een weekkeuze. Je mag drie tot vijf keer per dag een ‘dagkeuze’ eten en maximaal drie keer per week een ‘weekkeuze’. Welke dat precies zijn, staat niet op de site, maar je kunt wel zelf je zonde invullen en dan krijg je te zien of het een dag- of weekkeuze is. Een biscuitje is bijvoorbeeld een dagkeuze en een saucijzenbroodje een weekkeuze. Pas na lang zoeken vond ik de criteria: als een portie meer dan 75 calorieën bevat en/of meer dan 1,7 gram verzadigd vet en/of meer dan 0,5 gram zout, dan is het een weekkeuze; alles wat daar onder valt, zijn dagkeuzes, net als dranken met minder dan 4 calorieën per 100 ml.

Dit kan niet de bedoeling zijn van gezond eten. Wat ik mis: meer heldere uitleg, gestructureerde informatie, meer ruimte voor eigen keuzes, en vooral minder betutteling en meer mildheid. Lekker eten is wat mij betreft een grondrecht. Natuurlijk kun je mensen adviseren en uitleggen welke keuzes ze beter kunnen maken. Maar het is ook 2022: de supermarkten liggen nu eenmaal vol met verleidingen, gezonde én ongezonde. Leid mensen daar doorheen, leg ze uit wat en hoe zodat ze zelf kunnen kiezen, breng ze op ideeën. Consumenten zijn geen kleuters. Ze snappen best dat een (volkoren)beschuitje met aardbeien gezonder is dan een gevulde koek. Zélfs met een vleugje suiker.

---

De Schijf adviseert dagmenu’s ‘op maat’. Bijvoorbeeld voor een vrouw van 55:

• 250 gram groente
• 2 porties fruit (=200 gram)
• 3-4 bruine of volkorenboterhammen
• 3-4 opscheplepels volkoren graanproducten (150-200 gram) of 3-4 aardappelen (à 70 gram)
• 1 portie vis of vlees (= 100 gram) of peulvruchten (= 135 gram)
• 15 g ongezouten noten
• 3 tot 4 porties ongezoete zuivel (= 450-600 gram of milliliter)
• 40 gram kaas, liefst 30+
• 40 gram smeer- en bereidingsvetten voor het besmeren van 4–5 boterhammen, plus 1 eetlepel om eten mee te bereiden
• 1,5-2 liter vocht