Psycholoog Liesbeth Woertman: “Zie de schoonheid van het echte leven”
We leven in een beeldcultuur. Zelfs op de basisschool worden schoolfoto’s gefotoshopt om kinderen ‘een frissere uitstraling’ te geven. Mensen vergelijken zichzelf met bewerkte beelden op internet en raken onzeker en ontevreden over hun uiterlijk. Hoogleraar psychologie en zelfbeelddeskundige Liesbeth Woertman: ‘Alles is gemanipuleerd, normale processen van veroudering worden totaal ontkend.’
De beelden waarmee we tegenwoordig worden overvoerd – deels op social media – bepalen voor een groot deel ons schoonheidsideaal, betoogt Liesbeth Woertman in haar boek Je bent al mooi. Omdat dat ideaal steeds extremer en onrealistischer wordt, hebben steeds meer mensen een negatief zelfbeeld. En daarmee zijn ze een makkelijke prooi voor de afslankindustrie en de cosmetische chirurgie. ‘In een beeldcultuur als de onze is het heel belangrijk dat op social media diversiteit te zien is’, zegt Woertman in haar werkkamer aan de Universiteit Utrecht. ‘En vooral als die wordt gekoppeld aan geluk. Het helpt als je ziet dat je ook met een lichaam dat niet per se voldoet aan het schoonheidsideaal – omdat het oud, dik of weet ik wat is – een fijn leven kunt hebben en redelijk happy kunt zijn.’
Sinds eind jaren tachtig heeft Woertman zich gespecialiseerd in lichaamsbeelden. ‘Sindsdien is er alleen maar meer belangstelling voor het onderwerp gekomen. Toen ik me ermee ging bezighouden, waren er nog geen social media, de cosmetische chirurgie stond nog in de kinderschoenen en was er eigenlijk alleen voor de upper class en actrices. En toch was het duidelijk dat veel vrouwen al behoorlijk negatief dachten over hun uiterlijk, afhankelijk van hun stemming. Over het algemeen ben ik zelf altijd vrij tevreden geweest. Ik vond mezelf een 7, en op sommige momenten een 7,5. Wat hielp was dat er genoeg mensen waren die van me hielden. Voor mij speelde dat uiterlijk dus niet zo’n grote rol, en nog steeds niet. Ik weet heel goed wat ik anders had gewild als ik mezelf had geknutseld, maar ik lijd daar niet onder.
Liesbeth Woertman studeerde klinische psychologie aan de Universiteit Utrecht en promoveerde in 1994 op het onderwerp lichaamsbeelden. Tegenwoordig is ze hoogleraar psychologie aan de Universiteit Utrecht. In 2008 werd ze gekozen tot Beste Docent. Per 2009 is Woertman benoemd tot hoogleraar Kwaliteit en Vormgeving van het psychologie-onderwijs. Vanaf september 2009 is ze onderwijsdirecteur van psychologie. Ze schreef de boeken Je bent al mooi. De schoonheid van imperfectie en Psychologie van het uiterlijk.
Dat is tegenwoordig een bevoorrechte positie.
‘Ik denk dat het een cadeautje is voor mijn generatie, ik zie het niet als een individuele verdienste. Ik ben opgegroeid met heel andere waarden dan de jongeren van nu. Vroeger was het belangrijk dat je iets voor iemand anders overhad, dat je bescheiden was, dat soort dingen. Qua uiterlijk vergeleek je je met je buurmeisje, veel verder ging het niet. Ik groeide op in een woordcultuur, nu leven we in een beeldcultuur.’
Je signaleert een soort generatiekloof in het kijken naar je uiterlijk. ‘Feitelijk is iedereen de afgelopen decennia mooier geworden, dankzij beugels en betere voeding. Toch voelen jongeren zich lelijker. Hun zelfbeeld klopt totaal niet met de werkelijkheid. Jongeren zijn nog nooit zo mooi geweest en nog nooit zo ontevreden. Dat komt omdat ze zichzelf vergelijken met beelden die niet in de werkelijkheid bestaan. Als oudere vrouw voel ik een verantwoordelijkheid om te vertellen dat het anders kan. Ik wil aan jongeren die in de beeldcultuur van nu moeten opgroeien –wat mij heel moeilijk lijkt – het verhaal van mijn generatie vertellen. Hoe meer verhalen je kent over jezelf en de wereld waarin je leeft, hoe meer keuzes je hebt. Het kan je op ideeën brengen: zo kan het dus ook, en: dat lijkt me wel wat.’
De beelden waarmee we nu worden geconfronteerd zijn niet alleen vaak bewerkt, ook moet je als vrouw je leven lang er blijven uitzien alsof je dertig bent. Ga er maar aan staan!
‘Alles is gemanipuleerd, normale processen van veroudering worden totaal ontkend. Vorig jaar las ik een krantenbericht waarin stond dat schoolfoto’s op de basisschool al gefotoshopt worden, om kinderen ‘een frissere uitstraling’ te geven. Het gaat zogenaamd om perfectioneren, maar het is manipuleren. Als je veel tijd doorbrengt in de wereld van de beelden, raak je steeds losser van de zintuiglijke wereld en gaat wat je gewoon vindt enorm schuiven.’
Geloof je dat beelden van extreem dunne modellen iets doen met jonge meisjes?
‘Niet alleen met hen, met iedereen. Maar niet met iedereen evenveel. Jonge mensen die al ongelukkig zijn met zichzelf blijken het meest gevoelig voor dergelijke beelden. Op hen is het effect echt heel negatief. Als je als puber redelijk goed in je vel zit, een fijne vriendinnengroep hebt en je aardig goed met je ouders door de bocht kunt, dan hebben diezelfde beelden minder impact. Daarom word ik er zo boos van; het zelfbeeld van jonge mensen die het toch al moeilijk hebben, wordt door die extreme, gemanipuleerde beelden alleen maar slechter gemaakt.’
‘Jongeren zijn nog nooit zo mooi geweest. En nog nooit zo ontevreden’
Toch is het de mens eigen om zich met anderen te vergelijken.
‘We kunnen niet anders, zo zijn we gebouwd. We zouden geen enkele uitspraak over onszelf kunnen doen als we onszelf niet met anderen zouden vergelijken. Het is dus belangrijk om je je ervan bewust te zijn dat we ons nu met niet-bestaande beelden vergelijken. Ik wil hierbij een heftig pleidooi houden om je te vergelijken met mensen van je eigen leeftijd, en met échte mensen om je heen. Ook al zijn ze prachtig, ze zijn nooit perfect.’
Het schoonheidsideaal begint zich ook tot mannen uit te strekken, signaleer je.
‘Dat heeft met een aantal dingen te maken. Het is deels economisch: mannen vormen een groep waaraan door de cosmetische industrie nog veel valt te verdienen. Maar er speelt meer. De positie en rol van mannen staan momenteel gigantisch onder druk. Wat is een man? Vrouwen hebben hen niet meer nodig in de opvoeding of voor hun levens- onderhoud. Ze objectiveren mannen nu zoals mannen vrouwen altijd geobjectiveerd hebben – vrouwen hoeven niet meer te wachten totdat ze worden gekozen, ze kunnen zelf kiezen. Mensen die onzeker zijn, zijn gevoelig voor beloftes van de cosmetische industrie. Dat zie je nu bij mannen gebeuren. Want het gaat niet alleen om schoonheid. Dan zou het nooit zo lucratief zijn. Het is de koppeling die gemaakt wordt tussen schoonheid en geluk, dat er alleen van je wordt gehouden als je mooi bent. Daarom gaat het uiteindelijk bij die drang naar perfectie: houd van mij.’
Hoe kun je in deze tijden toch een aardig zelfbeeld opbouwen?
‘Door zo veel mogelijk tijd offline door te brengen, weg van schermen. Wees je ervan bewust wat beelden met je doen en stel jezelf – of je kind – er daarom zo min mogelijk aan bloot. Het is net als junkfood: het is binnen voordat je er erg in hebt. Pak het kleine beetje ruimte dat je hebt door te besluiten met wie je jezelf wilt vergelijken. Oordeel minder. Wees fysiek actief, en dan niet op een prestatie- gerichte manier. Mensen doen wel aan sport, maar dat is vaak om af te vallen of om strakker te zijn. Voor een positief zelfbeeld is lopen voor de lol beter. Het gaat erom dat je het plezier voelt van de wind in je haren of van het hand in hand lopen met iemand.’
‘Vergelijk jezelf met mensen van je eigen leeftijd, en met échte mensen om je heen. Ook al zijn ze prachtig, ze zijn nooit perfect’
In je boek noem je ook: waardeer je lichaam om alles wat het vanzelf kan.
‘Ja. Er is mooi onderzoek gedaan naar vrouwen die hun lichaam meer functioneel benaderden en daaruit blijkt dat het hun zelfbeeld positief beïnvloedde. Het is toch ook een wonder dat je autonoom kan ademhalen? Dat je lichaam zelf een wond kan herstellen? Het gaat om andere betekenissen van schoonheid toelaten, en dat kan als je er wat moeite voor doet. Zie de schoonheid van het echte leven: je ervaringen, je vrienden, de soms moeilijke dingen waarvan je leert. Als je worstelt met je gewicht, zou je kunnen besluiten om minder dikmakende dingen te eten, maar er heel bewust van te genieten als je ze wel eet. Luister naar je lijf. Waaraan heeft dat behoefte? Dat is een opgave in een maatschappij waarin je voortdurend blootstaat aan verleiding. Junkfood geeft even een gevoel van bevrediging, maar niet blijvend. Terwijl je je echt voldaan kunt voelen na een gezonde maaltijd.’
Denk je dat we een toekomst tegemoet gaan waarin iedereen slank moet zijn en cosmetische chirurgie eerder een plicht is dan een keuze? ‘Nee, eigenlijk niet. Processen verlopen nooit lineair, dat ten eerste. Maar vooral: moeilijke, lelijke dingen horen bij het leven, die zullen we nooit helemaal kúnnen of wíllen wegpoetsen. Het is onderdeel van wie wij zijn. Door het gebruik van bijvoorbeeld fillers wordt je gezicht wel glad, maar haal je ook het leven eruit, terwijl schoonheid ook veel met levendigheid te maken heeft. Je kunt alles wel chemisch oplossen – of dat met fillers of met cocaïne is, dat maakt feitelijk niet zoveel uit, het is vergelijkbaar – maar het geeft niet de blijdschap en tevredenheid die echte dingen geven. Het bestendigt niet. Ik denk dat we toch weer op zoek zullen gaan naar manieren om ons op een positieve manier met de ander te verbinden. Maar dat zegt niet dat je nu niet sterk in je schoenen moet staan als iedereen in jouw omgeving voor cosmetische ingrepen kiest. Die ontwikkeling zal ook nog wel even doorgaan, dat denk ik wel. Maar ik ben hoopvol. Als mens zoeken we toch altijd naar een bepaalde balans.’
Door RADAR+ redactie
In editie Gezond gewicht nr. 6 (2019)
