Lesje veerkracht

Corona drukt ons met de neus op de feiten. We hebben niet het eeuwige leven, onze welvaart is tijdelijk, we zijn niet vanzelfsprekend veilig. Hoe komt het dat de een zich door angst laat regeren en de ander sterker uit de crisis lijkt te komen?

Waar maakten we ons ook alweer druk over voordat de coronacrisis uitbrak? O ja, het klimaat. O ja, brexit. O ja, de handelsoorlog tussen China en de Verenigde Staten. Al deze ver-van-mijn-bedkwesties, die trouwens nog altijd niet zijn opgelost, bedreigden niet ons basale gevoel van veiligheid. Dat heeft corona wel gedaan. Corona maakte ons bang om ziek te worden, om dood te gaan zelfs. Plotseling moesten we vrezen voor het leven van dierbaren en misschien wel van onszelf. En daarna maakten we ons zorgen over financiële rampspoed. Misschien zou de samenleving ontwricht raken. De toekomst zag er somber uit. En zelfs nu we het ergste achter de rug lijken te hebben – maar het virus ook weer lijkt op te leven – is de toekomst onzeker. Hoe gaan we ons leven weer oppakken? Hoe voorkomen we dat we bij de pakken neer gaan zitten, als we hebben ervaren hoe hulpeloos we zijn? Hoe veerkrachtig zijn we eigenlijk?

Jeroen is boos op Den Haag

Jeroen heeft een poster voor me meegenomen. De tekst (met op de achtergrond een Nederlandse vlag) roept op tot demonstreren op het Binnenhof. Tegen de coronamaatregelen. Tegen de regering. Tegen 5G. Hij is boos, Jeroen. Wóést. Wat denken ze wel, daar in Den Haag? Hij verzet zich tegen de ‘dictatuur’ die ‘ze’ willen instellen. Jeroen vertelt dat hij regelmatig ruzie maakt: met collega’s, met mensen op straat. Hij krijgt zelfs bijna ruzie met mij, als ik het waag om vraagtekens te zetten bij zijn complottheorieën. Later in de sessie wordt Jeroen verdrietig. Hij vertelt hoe eenzaam hij is, nu we allemaal zo veel mogelijk afstand moeten houden. Als gescheiden man heeft hij het extra zwaar. Soms hoeft het voor hem niet meer. Achterdocht is een veel voorkomende reactie op aanhoudende stress. Met complottheorieën die niet alleen Jeroens gedachten, maar ook de sociale media beheersen tijdens de coronacrisis, pogen veel mensen grip te krijgen op iets dat eigenlijk niet te bevatten is. Ook na de aanslagen op de Twin Towers op elf september 2001 waren de complottheorieën niet van de lucht. In de psychologische vakliteratuur over 9/11 lezen we dat ook verslavingen, posttraumatische stress, zelfmoord en depressies flink toenamen na de aanslagen. Maar het grootste probleem was toen, net als nu: angst.

Nuria droomt dat haar man doodgaat

Nuria is veertig jaar oud, moeder van twee jonge kinderen en bang. Ze was blij dat de scholen weer opengingen, maar ze durfde haar dochters eigenlijk niet naar school te laten gaan. Ze blijft zelf zo veel mogelijk thuis om besmetting te voorkomen. De bedrijfsarts heeft haar voor psychologisch onderzoek naar mij gestuurd. ‘Ik wéét natuurlijk wel dat afstand houden en mondkapjes en zo het veiliger maken, maar toch voel ik steeds die angst. Ik droom dat mijn man doodgaat. Elke dag check ik ieders temperatuur.’ Angst is nuttig. Als we in gevaar zijn, vertelt de angst ons dat we moeten vluchten. Maar als het gevaar lang aanhoudt zonder dat we daar invloed op kunnen uitoefenen, zoals met corona het geval is, maken we te veel stresshormoon aan. Dit is een slechte zaak voor onze gezondheid. Op den duur kan het zelfs ons immuunsysteem aantasten. Daarom is het des te opvallender dat we nu niet allemaal aan stress ten onder gaan. Dat de meeste mensen de kracht vinden om hun leven weer op te pakken, anderen te helpen en zelfs nieuwe betekenis te putten uit de rampzalige gebeurtenissen. De psychologen die na 9/11 onderzoek deden naar de mentale weerbaarheid van New Yorkers noemden dit verschijnsel posttraumatische groei.

Een grote klap kan ons ook sterker maken.

Maar hoe dan? In een overzichtsartikel over mentaal herstel na COVID-19 noemt psycholoog Craig Pollizzi de drie C’s als de belangrijkste factoren die veerkracht bevorderen. Dit zijn controle, connectie en coherentie. Controle voelen we als we iets kunnen doen om een ramp het hoofd te bieden. We ervaren bijvoorbeeld controle door onze handen te wassen en afstand te houden, door voldoende te rusten én te bewegen, door mondkapjes te dragen in de trein, door informatie te zoeken over het virus, maar ook weer niet te veel nieuws tot ons te nemen. Het Nederlandse antwoord op chaos is van oudsher: rust, reinheid en regelmaat. Vooral door onze dagen duidelijk te structureren ervaren we weer controle over ons leven. Dit betekent vroeg opstaan, drie maaltijden gebruiken op gezette tijden, inspanning en ontspanning afwisselen en op tijd onder de wol. Ook het regelmatig bijhouden van een dagboek kan ons helpen om de controle terug te veroveren. Uit onderzoek van psycholoog James Pennebaker en vele navolgers (onder wie ondergetekende) is gebleken dat schrijven over nare gebeurtenissen, gedachten en gevoelens onze veerkracht vergroot. Connectie staat voor de verbinding met anderen. Uit talloze onderzoeken is gebleken dat sociale steun goed is voor je veerkracht. Sociale steun kan praktisch zijn, denk aan financiële hulp of aan voedselpakketten, maar ook emotioneel. Het helpt als mensen naar je verhaal luisteren en als ze goede raad geven, zich om je bekommeren. Alleen al de gedachte dat we de crisis samen doorstaan maakt dat je je beter voelt. Dit is de boodschap van onderzoekers naar (zelf-)compassie: gedeelde smart is halve smart. Bovendien tonen veel mensen zich tijdens een crisis hulpvaardiger, vriendelijker en geduldiger dan ze zelf ooit voor mogelijk hadden gehouden. Voor hen werkt het twee kanten op. De dankbaarheid van de mensen die ze helpen is hun zelf ook tot steun. Coherentie is het gevoel dat je de wereld begrijpt. Je wilt aan jezelf en aan anderen een samenhangend, kloppend verhaal vertellen over wat er gebeurt. Soms wordt deze samenhang in complottheorieën gezocht, waarin elementen die logischerwijs niets met elkaar te maken hebben toch met elkaar in verbinding worden gebracht.

Vergankelijkheid accepteren

Een gezondere manier om het verhaal van je leven kloppend te maken is accepteren dat alles in deze wereld vergankelijk is. We hebben niet het eeuwige leven, onze welvaart is tijdelijk, we zijn niet vanzelfsprekend veilig. Dit waren we bijna vergeten in onze overvloedige, bijna eufore samenleving. We zijn zo gewend geraakt aan gezondheid, rijkdom en veiligheid dat we dit alles als een verworven recht zijn gaan beschouwen. Vergankelijkheid accepteren betekent niet dat we tevreden moeten zijn met armoede en onveiligheid. We moeten daartegen strijden waar we maar kunnen. Maar het is verloren tijd en energie om boos te worden als we merken dat aan voorspoed ook een einde kan komen. Die energie kunnen we beter gebruiken om onze situatie te verbeteren.

Jeroen kalmeert

In het gesprek met Jeroen komt een kentering als ik hem vraag hoe hij later wil terugkijken op dit moment in zijn leven. Wil hij terugdenken aan een demonstratie waarin hij boos heeft staan schreeuwen op het Binnenhof? ‘Mijn doel is niet per se om boos te zijn, maar om mensen met elkaar te verbinden. Zo veel mensen die ik op social media tegenkom zijn bang en boos. Ik wil ze samenbrengen en een stem geven’, zegt hij. Jeroen wil zich later graag kunnen herinneren dat hij in actie kwam. Samen bedenken we andere acties dan het op touw zetten van een illegale (en gevaarlijke) demonstratie, zoals mondkapjes naaien en buitenconcerten organiseren voor eenzame bejaarden. We verzinnen genoeg voor Jeroen om de komende tijd zijn dagen mee te vullen. Psychologen noemen omgaan met tegenslag coping. De meest veerkrachtige coping-strategie die je kunt toepassen bestaat uit twee delen: Accepteer de gevoelens die nu eenmaal gepaard gaan met rampen, zoals angst, schuldgevoel en somberheid. Deze gevoelens komen toch wel, het geeft geen zin om te proberen ze te bestrijden. Ontdek je persoonlijke doelen en kom in actie. Wat is belangrijk voor je in het leven? Hoe wil je dat andere mensen nu en later over je spreken? Wat wil je zelf kunnen navertellen? Door het stellen van zulke vragen tijdens de crisis kun je je energie in goede banen leiden.

Nuria komt tot bedaren

Nuria vindt het fijn om te horen dat angst een normaal verschijnsel is in een noodsituatie als deze. Ze begrijpt dat thuiszitten, vluchten in Netflix- series en iedereen dagelijks achterna zitten met een thermometer de angst alleen maar groter maakt. Maar het is moeilijk voor haar om ermee te stoppen. Langzaam leert ze haar angst niet weg te drukken. In plaats daarvan gaat ze de angstaanvallen zien als tijdelijke onderbrekingen van haar dag. Zulke aanvallen komen snel opzetten. Maar als ze er rustig de tijd voor neemt, ebben de aanvallen ook snel weer weg. Door zo met haar angst om te gaan komt Nuria tot bedaren. Ze besluit haar gezin meer met rust te laten en weer aan het werk te gaan.

Tegen geluk kan angst niet op

Een grote ramp kan zomaar de grond onder je voeten wegslaan. Al je zekerheden verdwijnen als sneeuw voor de zon. Het is zinloos om net te doen alsof dit niet zo is, dus laat die angst en die onzekerheid maar komen. Maar vergeet niet om je te herbezinnen op wat belangrijk is in het leven. Dat stelt je in staat om op een zinvolle manier in actie te komen. En om meer te genieten van gelukkige momenten en fijne omstandigheden. Dat geeft nog de meeste veerkracht, want tegen geluk kan angst niet op.

Lees ook deze bijlage

Verder dankzij veerkracht

Verder dankzij veerkracht

Waarom wordt de ene mens na tegenslag in zijn jeugd wél een succesvolle volwassene en komt de andere in de problemen? Dat heeft alles te maken met veerkracht.

Verder lezen