Stop de vape

Tieners roken niet meer, ze vapen. Goed nieuws: ze krijgen geen stoffen als teer en benzeen binnen. Slecht nieuws: in één wegwerp-vape zit vaak evenveel superverslavende en schadelijke nicotine als in een pakje sigaretten. Nog meer slecht nieuws: met een hip gekleurd apparaatje met een lampje en een zoet smaakje wil de tabaksindustrie een nieuwe generatie rokers creëren.

‘Waarom ga je niet gewoon in de pauze?’ vraagt de docent wanneer een leerling tijdens de les naar de wc wil. Mijn dochter (14) weet wel waarom: in de pauzes wil je daar niet zijn. Dan is de ruimte met de wc’s het territorium van de vapers. Met hun hippe, felgekleurde apparaatjes verspreiden ze er dampen die geuren naar aardbeienbubbel-gum, koekjes en amaretto. Niet-vapers zijn niet welkom.

Vapen is een groeiende trend, vooral onder tieners. Het Trimbos-instituut bracht naar buiten dat in 2023 ongeveer 21,7 procent van de jongeren tussen de 12 en 25 jaar in de afgelopen twaalf maanden e-sigaretten had gebruikt. ‘Tot voor kort waren we niet zo zeker over de cijfers. Dat had te maken met de formulering van de vragen’, vertelt arts-epidemioloog Esther Croes van het Trimbos-instituut. ‘Jongeren van nu kennen de term e-sigaret niet, zij hebben het over vapes. Dat klinkt cool en onschuldig, maar het is gewoon hetzelfde: een elektronische sigaret, meestal met nicotine erin.’ Een slim staaltje marketing dus, die naamsverandering.

De elektronische sigaret werd zo’n twintig jaar terug bedacht door de Chinese apotheker en roker Hon Lik. Hij was bang om net als zijn vader te overlijden aan longkanker en probeerde te stoppen. Dat lukte niet. Dus bedacht hij een apparaatje zonder tabak, maar mét nicotine. Zo hoopte hij van de sigaretten af te komen. Uiteindelijk bleek dat geen succes. Hon Lik gebruikt nu zowel de e-sigaret als gewone sigaretten met tabak erin. Zijn uitvinding werd wel een groot succes – commercieel gezien dan.

Zo werkt het

In een e-sigaret zit een batterij die een vloeistof met nicotine en smaakstoffen verhit tot een damp, plus een verstuiver om die damp te inhaleren. De meeste jongeren gebruiken wegwerpvapes. Die zijn voor een paar euro tot een tientje te koop bij tabaksshops of speciale vapeshops. Online verkoop is verboden, maar er bestaat een uitgebreid illegaal circuit dat gebruikmaakt van social media. Zo zijn er veel scholieren die een centje bijverdienen met de handel in vapes en bijbehorende vloeistoffen.

Minder ongezond?

Omdat er geen tabak in de e-sigaret zit, ademt de roker geen stoffen in als teer en benzeen. Is de e-sigaret dus gezonder dan een gewone sigaret? ‘Gezonder vind ik een raar woord in deze context, want het blijft iets ongezonds’, zegt Croes. ‘Maar de e-sigaret is waarschijnlijk wel minder ongezond dan een tabakssigaret. Al weten we nog niets zeker over de lange termijn. De e-sigaret bestaat pas kort, we moeten afwachten wat er gebeurt als mensen hem tientallen jaren gebruiken.’

Meeroken minder schadelijk Als meeroker ben je minder slecht af met een vaper naast je dan met een tabaksroker. Dat komt vooral doordat een e-sigaret tussen de trekjes door geen damp uitstoot. Een tabakssigaret blijft tussendoor wel branden, en dan ook nog op een lagere temperatuur. Dat zorgt voor extra veel schadelijke verbrandingsproducten. Verder komt bij de e-sigaret alles eerst in de gebruiker terecht, die de damp filtert met zijn longen voordat hij uitademt. Daardoor belandt er minder damp in de omgevingslucht.

Concentratiestoornissen en depressie

Het superverslavende nicotine zit wél in de meeste e-sigaretten. Tieners raken nog sneller verslaafd aan nicotine dan volwassenen. In één wegwerpvape zit vaak evenveel nicotine als in een pakje sigaretten. ‘In e-sigaretten die speciaal gericht zijn op jongeren, stoppen fabrikanten steeds vaker nicotine in de vorm van nicotinezouten. Die zijn milder voor je keel. Zo kun je eenvoudig damp inhaleren zonder dat je hoeft te hoesten. Deze vorm van nicotine kunnen de hersenen makkelijker opnemen, wat extra verslavend is. In e-sigaretten voor volwassenen die willen stoppen met tabakssigaretten, zit meestal de standaardvorm van nicotine. Rokers houden namelijk juist van dat scherpe gevoel in de keel.’

Is nicotine behalve verslavend ook schadelijk? ‘Ja, als je te veel nicotine binnenkrijgt ontstaat nicotine­vergiftiging – je wordt misselijk, duizelig, kunt zelfs een epileptische aanval krijgen. En de stof nicotine is schadelijk voor het opgroeiende brein. Zelfs al in kleine hoeveelheden. Het verstoort de aanleg van hersenverbindingen. Je kunt last krijgen van depressie of angsten, en concentratie- en zelfbeheersingsproblemen ontwikkelen’, zegt Croes.

Metaaldeeltjes in de longen

De vloeistof die wordt verdampt, bestaat uit propyleenglycol – een heldere zoete vloeistof die ook wordt gebruikt in onder meer cosmetica en medicijnen – en glycerol, dat in veel verzorgingsproducten zit. ‘Bij het verdampen van de vloeistof ontstaat fijnstof, dat irriterend is voor de luchtwegen. Vooral mensen die gevoelig zijn voor astma of mensen met COPD hebben daar last van’, zegt Croes. ‘Bij de verhitting tot 300-400 graden ontstaan bovendien allerlei chemische reacties; we hebben geen zicht op wat daarbij vrijkomt. Wel is duidelijk dat er kleine metaaldeeltjes in de longen belanden, veroorzaakt door slijtage aan het apparaat. En dat is echt niet gezond.’

Verboden, maar er is een illegaal circuit

Jongeren zijn dol op het uitproberen en onderling vergelijken van liefst zoete smaakjes. Volstrekt onduidelijk is het effect op de gezondheid van veel van de smaakstoffen die nu nog in vapes zitten. Vanaf 1 januari 2024 mogen daarom geen vapes met smaakjes meer worden verkocht. ‘Sommige gingen al eerder op de zwarte lijst. Bijvoorbeeld popcorn­smaak. Daarvan is bekend dat het bronchiolitis obliterans kan veroorzaken: ‘popcornlongen’, een ziekte waarbij de longen vol littekens komen te zitten’, weet Croes. ‘Dat geldt voor meer ingrediënten van de e-sigaret: ze zijn goedgekeurd voor de voedselconsumptie, maar dat zegt niets over hoe schadelijk het is als je ze verhit en inademt.’

Na 1 januari zijn nog maar zestien smaakstoffen toegestaan, bedoeld om de smaak van tabak na te bootsen. ‘Daarvan is eigenlijk ook niet bekend wat ze doen, maar de overheid geeft ze het voordeel van de twijfel.’ De vrees bestaat dat vapes mét smaakjes via het illegale circuit nog wel beschikbaar zullen blijven. Maar de verwachting is ook dat veel mensen de boodschap zullen begrijpen dat vapen ongezond is.

E-sigaret alleen op doktersrecept? Hoewel de bedenker van de e-sigaret er zelf niet in slaagde te stoppen met roken, zijn er wel degelijk mensen die met de e-sigaret van hun nicotineverslaving afkomen. ‘Het gaat helaas om een heel klein groepje’, zegt Esther Croes. ‘Meestal vinden de rokers die de e-sigaret proberen het product tegenvallen. En gebruikers die het wél volhouden blijven de elektronische sigaret jarenlang gebruiken, en roken vaak daarnaast óók nog steeds tabakssigaretten. Dat levert dus dubbele schade op.’

Wat maakt het zo moeilijk om te stoppen met behulp van de e-sigaret? ‘Ten eerste vinden veel rokers de e-sigaret vaak minder lekker. Het is ook meer gedoe dan bijvoorbeeld een nicotinepleister. Verder blijft de handeling in stand: je steekt iets in je mond op dezelfde momenten als waarop je voorheen een tabakssigaret in je mond stak. Als je e-sigaret dan een keer leeg is en je buurman biedt een sigaretje aan, dan is het een kleine stap om weer tabak te gaan roken.’

Toch is het kleine groepje mensen dat baat heeft bij de e-sigaret, voor de overheid de reden om hem niet te verbieden. ‘In Australië is de elektronische sigaret alleen nog op doktersrecept verkrijgbaar’, zegt Croes. ‘Dat zou hier ook een goed idee zijn: alleen nog e-sigaretten aanbieden binnen een stoppen-met-rokenbehandeling met een coach.’

Zou het helpen om de belasting op e-sigaretten te verhogen? ‘Op Prinsjesdag zijn er grote verhogingen voorgesteld voor tabaksaccijnzen, maar die gelden nog niet voor e-sigaretten omdat daar geen tabak in zit. Dat zal op termijn wel anders worden, verwacht ik, en dat lijkt me een goed plan. Maar zulke maatregelen zou je moeten combineren met gratis ondersteuning bij het stoppen. Dat bestaat al wel, maar de drempel is voor veel mensen te hoog. Ze weten er niet vanaf, de dokter bespreekt het niet, of mensen hebben andere zorgen, waardoor ze geen ruimte in hun leven hebben voor een stoppen-met-rokenprogramma. Dat is jammer, want het helpt enorm als een coach bepaalde mythes doorprikt. Bijvoorbeeld dat nicotine helpt tegen stress. De stress neemt juist áf als mensen stoppen met roken! Veel mensen zien hun tabaks- of elektronische sigaret als hun beste vriend, maar eigenlijk doet zo’n sigaret niets anders dan de ontwenningsverschijnselen tijdelijk opheffen.’

Hoe zit het met longkanker?

‘We weten niet of de elektronische sigaret kankerverwekkend is’, antwoordt Croes. ‘Daarvoor bestaat die nog te kort. Onderzoek heeft wel aangetoond dat het DNA in de mondslijmvliezen verandert. Dat kan een voorbode zijn van mondkanker, maar de tijd zal het moeten leren.’ Ondanks al deze onheilspellende berichten zien experts het grootste gevaar nog steeds in de ouderwetse sigaret. ‘De fabrikanten hebben de e-sigaret ooit in de markt gezet als hulpmiddel voor verslaafde rokers’, vertelt Croes. ‘Maar door de vele sluwe marketingtechnieken is de e-sigaret voor de meeste jongeren geen afstapje, maar eerder een opstapje naar tabakssigaretten geworden.

We hebben geen cijfers over hoe vaak vapende jongeren overstappen op tabak, maar onderzoek heeft uitgewezen dat die kans drie keer zo groot is als wanneer ze geen elektronische sigaretten gebruiken.’ Op zich logisch: als vaper heb je die nicotineverslaving vaak al, en je bent al gewend om iets dampends in je mond te steken.

‘Goede zaak dat ze die gekke smaakjes afschaffen’

Winfried (56): ‘In 2013 ben ik gestopt met roken en overgestapt op de e-sigaret. Ik heb een klein e-smokertje, dus niet zo’n rookkanon waarmee je makkelijk met z’n tweetjes een hele treincoupé blauw kunt zetten. Voor mij is het een heel goede vervanger, het geeft dezelfde prikkeling in je keel. En het voordeel is: je pakt hem wanneer je wilt en je hoeft hem niet helemaal op te roken, zoals een sigaret. Vroeger moest ik tijdens het werk naar buiten om een peukje te roken, nu neem ik tussendoor een trekje. Ach, iedereen moet een verslaving hebben. De één drinkt en ik gebruik de e-sigaret. De nicotine op zich is ook niet zo heel slecht voor je volgens mij, het is vooral de teer en benzeen en zo in tabak die schadelijk is.

Af en toe rook ik trouwens nog wel een sigaretje, bijvoorbeeld als ik een avondje uitga, of toen ik een tijdje een vriendin had die rookte. Maar ik mis de sigaretten niet als ik de e-sigaret heb. De e-sigaret is trouwens ook veel goedkoper. Een klein pakje sigaretten kost al een tientje, met de e-sigaret kan ik voor die prijs twee tot drie weken vooruit. Ik koop mijn vloeistof bij de vapeshop. Ik neig naar tabaks- of koffiesmaak. Soms kies ik menthol, maar altijd iets neutraals – geen gekkigheid. Ik vind het ook een goede zaak dat ze die smaakjes afschaffen. Dat maakt het te modern en hip voor jongeren, die lopen allemaal met van die flitsende weggooiapparaatjes rond. Ik vind het eerlijk gezegd bezopen. Wat mij betreft is het prima als ze alleen nog tabakssmaak verkopen.’

Immorele tabaksindustrie

Heeft het zin om als ouders iets over vapen te zeggen tegen je kind? ‘Absoluut! Praat erover en leg uit hoe fabrikanten jongeren voor hun karretje spannen om geld te verdienen. Want dat gebeurt. De tabaksindustrie is altijd op zoek naar nieuwe klanten, en verzint steeds iets nieuws, zoals elektronische sigaretten of snus, zuigtabak in een soort snoepblikjes. De producenten weten dat het beloningssysteem in de hersenen van jongeren heel gevoelig is voor alles wat hip en trendy is, terwijl het ‘verstandige deel’ van hun hersenen nog niet is uitgerijpt. Ik vind het uiterst immoreel van fabrikanten om daar bewust op in te spelen. Ze tonen er ook hun ware gezicht mee, want om een verslaafde roker van de sigaretten af te helpen, hoef je echt geen roze apparaatje met een lampje en vanillesmaak te maken. Dat is puur bedoeld om tieners te verleiden.’ En juist jongeren raken makkelijk verslaafd. ‘Op je dertiende al binnen een paar dagen. En hoe jonger je begint, hoe lastiger het is om er weer vanaf te komen’, zegt Croes.

‘Ik mis de echte sigaretten nog steeds‘

Lukas (29): ‘Ik rookte sinds mijn veertiende, maar een jaar of zes geleden wilde mijn vrouw van de sigaretten af. Ze vond stoppen moeilijk in haar eentje en vroeg of ik mee wilde doen. Eigenlijk wilde ik dat liever niet; ik vind roken heerlijk. Bij wijze van compromis zijn we toen overgestapt op vapen. Ik ben daar blij mee, omdat ik me er lichamelijk veel beter bij voel. Ik heb meer energie, trappenlopen is minder vermoeiend. Twee weken per jaar ga ik met vrienden op vakantie en dan rook ik wel nog sigaretten. Ik merk dan meteen dat ik veel brakker ben na een avondje uit. Ik heb daarom het gevoel dat vapen minder schadelijk is voor je gezondheid, in ieder geval op de korte termijn.

Toch mis ik de echte sigaretten nog steeds. Vapen geeft niet dezelfde ervaring – meer alsof je je koffieverslaving aanpakt door thee te gaan drinken. Soms twijfel ik of ik weer moet gaan roken, zeker nu het vapen ons lastig gemaakt wordt met al die regeltjes. Mijn vrouw en ik maken onze liquid zelf zodat we zeker weten wat erin zit. We kopen als basisvloeistof glycerine – daar maken ze trouwens ook slagroom van – en daar voegen we nicotine en een of meer smaak- stofjes aan toe. Net als wanneer je ijs maakt. Die literflessen glycerine en nicotine moeten we al een poosje in het buitenland bestellen, maar sinds 1 juli is ook de online verkoop van smaakjes verboden. Ik kreeg meteen zin om naar de winkel te gaan om sigaretten te kopen. Als blijkt dat het niet meer mogelijk is om zelf liquid te maken, moet ik toch maar eens met mijn vrouw gaan praten.’

Schoolpakket

Longpatholoog Danielle Cohen en longarts Frank Borm van het Leids Universitair Medisch Centrum, die in hun werk dagelijks worden geconfronteerd met de desastreuze gevolgen van roken, hebben daarom voor scholieren het lespakket Vapen #jouwkeuze ontwikkeld. Het werd eind oktober gepresenteerd en blijkt een enorm succes. Inmiddels is het duizenden keren gedownload. Ook hebben scholen honderden gastlessen van artsen aangevraagd.

‘Na een week vapen lukte het niet meer om te stoppen‘

Floortje (22): ‘Ik heb nooit gerookt maar ik vape nu bijna een jaar. Het is me nog niet gelukt om ervan af te komen. Het begon toen ik vorig jaar een week in traumabehandeling was. Daar ontmoette ik twee vriendinnen die in de pauzes telkens gingen vapen. Op dat moment geloofde ik echt dat ik niet verslavingsgevoelig was. Ik had namelijk één keer eerder gevapet en daar merkte ik toen weinig van. Daarom dacht ik: ik kan wel een weekje meevapen en daarna stop ik weer. Ik vond het leuk om te vapen, maar na die week lukte het niet om te stoppen. Eerst kocht ik wegwerpvapes, nu heb ik een navulbare. Ik heb verschillende smaakjes en een speciale soort die minder scherp is in je keel, zodat je makkelijk meer kunt vapen.

Vooral bij stress grijp ik naar dat ding. De meeste van mijn vriendinnen vapen niet. Maar ik zie wel vaak mensen op straat vapen. Het is veel makkelijker dan een sigaret: die moet je eerst opsteken en vervolgens helemaal oproken. Een vape kun je even snel pakken voordat de bus komt. Er verschijnen steeds meer artikelen over hoe slecht vapen eigenlijk is, en ik merk dat ook aan mijn lijf. Mijn lijf is al niet zo sterk en nu moet ik ook nog vaak hoesten. Verder kost het me geld. Ik probeer om alleen buiten te vapen, omdat ik anders soms bijna de hele dag aan het vapen ben. Dat is gewoon niet goed. Maar het lukt nog niet helemaal om me daaraan te houden. Ik heb nog geen hulp gezocht bij het stoppen, ik weet ook niet of dit het juiste moment voor me is. Binnenkort worden smaakjes verboden, misschien helpt dat om te stoppen. Maar ik ben ook bang dat ik dan overstap op sigaretten en dat wil ik echt niet. Wat ik zou willen meegeven: hoe lekker de smaakjes ook zijn, begin er niet aan. Je raakt supersnel verslaafd.’