Uitvaartondernemer Susanne Duijvestein: ‘Word geen prooi voor de uitvaarthyena’s’

De dood, vindt uitvaartondernemer Susanne Duijvestein, hoort onlosmakelijk bij het leven. Maar mensen willen er liever niet over nadenken. En als dan plotseling een afscheid moet worden geregeld, laten ze zich allerlei dure spullen aanpraten. ‘Mijn missie is om de afscheidscultuur menselijker, eerlijker en milieuvriendelijker maken.’

• 

• 

Susanne Duijvestein (37) is zelfstandig begrafenisondernemer. In 2021 publiceerde ze het boek Uitvaart in eigen hand waarin ze beschrijft hoe je bewust en creatief afscheid kunt nemen, met of zonder uitvaartbegeleider en bij elke verzekering. Via haar website bijafscheid.nl is haar 30 minuten durende online videocursus Hoe regel je een uitvaart? verkrijgbaar

Ze noemt zichzelf weleens gekscherend ‘deathfluencer’. ‘Doodverheerlijker’, dat kan ook. ‘Niet omdat ik hartstochtelijk naar de dood verlang’, zegt Susanne Duijvestein lachend, thuis in Amsterdam. ‘Maar ik denk wel dat de vrees voor de dood die ons wordt ingeprent niet terecht is en bovendien een gemiste kans. De dood hoort bij het leven. Ik ben er van kleins af aan door gefascineerd. Als kind vond ik het spannend om naar dode dieren te kijken en te zien hoe de kringloop van het leven werkt via de beestjes die op zo’n ontbindend lijk afkomen. Dat vond ik een grote schoonheid hebben: de natuur ruimt haar eigen resten op en maakt die tot een bron van nieuw leven. Maar ook levensbeschouwelijk bezien: als we ons bewust zijn van de dood kunnen we een veel rijker leven leiden.’

Na wat omtrekkende bewegingen – ze studeerde sociale wetenschappen, werkte bij een bank – besloot ze in 2017 werk te maken van haar liefde voor de dood. Ze werd zelfstandig uitvaartondernemer. Met duidelijke ideeën over haar vak. ‘Mijn missie is om de afscheidscultuur eerlijker, menselijker en milieuvriendelijker maken. Dat zijn de drie waarden waaromheen ik alles doe.’

Hoezo menselijker en eerlijker?

Daarmee bedoel ik: meer dienend aan onze rouw en minder commercieel gestuurd. Dood, verlies en rouw zijn onlosmakelijk verbonden met het leven, maar de meeste mensen willen er niet al te lang bij stilstaan. Het liefst doen we in onze cultuur alsof de dood niet bestaat. Als de dood dan zijn intrede doet – want je ontkomt er echt niet aan – is dat vaak een overrompelende ervaring. En dan moet er ook nog een uitvaart worden geregeld! Omdat mensen er tot op dat moment weinig over hebben nagedacht, hebben ze vaak geen idee wat ze moeten doen. Het is dan makkelijk om door te gaan op het bekende pad: dingen kopen die ons worden aangepraat.’

En de uitvaartindustrie…

‘Speelt daar gretig op in. Er verschijnt een medewerker aan huis met een grote map. ‘Willen jullie kist A, B of C? Jullie willen toch iets goeds voor moeder?’ Onder druk of in een roes van rouw maken mensen dan vaak een keuze gebaseerd op hoe ze denken dat het hoort, maar die misschien helemaal niet bij hen of bij de overledene past. Zijn die kisten, aula’s, bloemen en advertenties echt wat we nodig hebben om iemand te herdenken? En zijn die echt duizenden euro’s waard? Grote uitvaartbedrijven hebben een dwingend verdienmodel. Dat drijft doorgaans op de hoge marges op datgene wat aan een familie wordt verkocht.

De inkoopprijs van een kist is een stuk lager dan wat de klant ervoor betaalt. Dat is op zichzelf niks bijzonders, dat gebeurt ook met een fles wijn in een restaurant. Maar dan ben je uit en levert het restaurant een toegevoegde waarde op die fles wijn – prima. Die toegevoegde waarde heb je niet van een kist. En verdienen aan mensen die in de rouw zijn? Die niet precies weten wat er wel en niet moet en die op dat moment in de war zijn?

Het is in het belang van de industrie om die onwetendheid in stand te houden, want dan kunnen ze meer verdienen. Dat stoort me. Medewerkers van uitvaartbedrijven zijn vaak erg betrokken bij de rouwende familie, maar het bedrijf daarboven wordt vooral gedreven door hoeveel ze aan hen kunnen verdienen. De integriteit in het systeem is mijns inziens ver te zoeken. Dat is wat ik bedoel met de afscheidscultuur menselijker en eerlijker maken: er zou meer aandacht moeten zijn voor wat mensen werkelijk nodig hebben, los van verdienmodellen.’

Wat zou je aan de onwetendheid over de dood kunnen doen?

‘Door al bij leven eens na te denken over de vraag: waar gaat een goed afscheid voor mij over? Wat zou ik nodig hebben als ik mijn ouder of partner verlies? Verdiep je er een beetje in om te voorkomen dat je, als het zover is, geen prooi wordt voor de uitvaarthyena’s. Als je dat hebt gedaan, weet je dat er heel veel ruimte is om zelf een afscheid vorm te geven. Volgens de wet moet een overledene uiterlijk op de zesde werkdag na overlijden worden gecremeerd of begraven. En er moet aangifte van overlijden worden gedaan bij de gemeente. Dat is het. Er staat wel wat meer in de wet, maar hier komt het eigenlijk op neer. Je mag afscheid nemen zoals je wilt. Begraven of cremeren mag ook zonder kist. Het lichaam moet wel omhuld zijn, maar dat kan ook door middel van een doek. Het gebeurt nog regelmatig dat een uitvaartondernemer zegt dat je niet zelf een kist mag timmeren, maar dat is onzin. Die ondernemer zegt dat alleen omdat hij anders zijn marge misloopt. Maar zo’n standaardkist kost veel geld en is belastend voor het milieu.’

Hoezo belastend voor het milieu?

‘Door het materiaal waarvan een kist soms is gemaakt, zoals spaanplaat. Voor een kist van natuurlijk hout moet een boom worden gekapt – een product dat maar een korte gebruiksduur heeft. Het valt me op dat een duurzame uitvaart in de uitvaartwereld als heel duur wordt geframed. Als je bewustere keuzes wilt maken, krijg je bijvoorbeeld een kist aangeboden van € 1500, waarvan je je kunt afvragen of die inderdaad duurzaam geproduceerd is. Er is veel greenwashing in de uitvaartwereld. Neem bijvoorbeeld de mycelium doodskisten die niet lang geleden op de markt kwamen. Mycelium is het netwerk van schimmeldraden onder de grond waaruit paddenstoelen voortkomen. Als materiaal een prachtig alternatief voor het kappen van een boom: het groeit natuurlijk, het is stevig. Tot zover een prima kist. Maar hij wordt verkocht als een kist die het lichaam onder de grond laat composteren. Ik vraag al jaren om bewijs van deze duurzaamheidsclaim, maar die krijg ik niet. Intussen groeit een miljoenenbusiness: mensen betalen € 1000 voor een idee dat hun lichaam composteert.’

Want een lichaam composteert niet in zo’n kist?

‘Dat weet niemand, want er is nog geen enkel lichaam opgegraven. Ik snap dat mensen graag iets goeds willen achterlaten en bij zo’n innovatieve kist denken: dit is het! Maar uit Amerikaans onderzoek bleek dat begraven met mycelium niet werkt. Ik weet het nodige van composteren en een lichaam composteert helemaal niet diep in de grond, want daar vind je niet het bodemleven en de zuurstof die je daarvoor nodig hebt. Kortom, hier wordt ook weer geprofiteerd van de onwetendheid van consumenten over de dood. Ik vind het belangrijk om dit soort ontwikkelingen kritisch te blijven bevragen: kom met bewijs.’

Wat is de meest duurzame manier om een stoffelijk overschot te verwerken?

‘In het huidige wettelijk kader is dat natuurbegraven: met zo min mogelijk en uitsluitend natuurlijke materialen begraven. In de toekomst is de meest duurzame manier misschien wel humaan composteren, zoals inmiddels in Amerika en Duitsland is toegestaan. Daarbij verteert het lichaam in een afgesloten cabine met een mengsel van houtsnippers, bladeren en micro-organismen tot voedzame aarde, die vervolgens uitgestrooid wordt op plekken waar het de biodiversiteit versterkt. Dat kunnen bijvoorbeeld herinneringstuinen of -bossen zijn waar mensen voor zingeving naartoe gaan, of waar ze zelf kunnen helpen tuineren. Deze optie, in Nederland noemen we het ‘veraarden’, voelt voor veel mensen zowel ecologisch als spiritueel zinvol: wij mensen behoren tot de aarde en keren ernaar terug. Naar deze methode moet hier nog onderzoek worden gedaan.’

Hoe zou je nu in Nederland een zo milieuvriendelijk mogelijke uitvaart kunnen organiseren?

‘Door veel in eigen hand te houden. Je zou zelf een kist kunnen timmeren of, beter nog, afzien van een kist. Waarom een boom kappen voor iets waar je hooguit een paar dagen naar kijkt? Een kist voegt echt niks toe. Een mooi laken uit eigen kast kan ook, in combinatie met een wilgentenen mand of een stevige plank, en je bent klaar. Je kunt de overledene met je eigen auto of met de grote auto van iemand die je kent naar de laatste rustplek of het crematorium brengen.

De afscheidsceremonie kan gewoon thuis of bij iemand die daar de ruimte voor heeft, of in het park. Je plukt bloemen uit de tuin of verzamelt ter versiering herfstbladeren: ieder seizoen heeft zijn overvloed. Je vraagt iedereen om iets te eten en drinken mee te nemen of je haalt iets lekkers bij de bakker. Dat is de meest duurzame en betaalbare versie die je nu van een uitvaart kunt maken. Je koopt geen nieuwe dingen die je maar één keer gebruikt, geen bloemstuk van € 500, gemaakt van met gif bespoten bloemen, je hebt geen rouwauto’s nodig, geen doodse gebouwen om georganiseerd afscheid te nemen. Het kan natuurlijk allemaal wél, maar vraag jezelf vooral af wat echt belangrijk is en waar je je geld aan wilt besteden.’

Er zullen ook altijd mensen zijn voor wie het wel fijn is dat alles geregeld wordt, persoonlijk of niet.

‘Dat is waar. Hoe ik het voor me zie is zeker niet voor iedereen ideaal. Ik ben ook niet voor een totale ondergang van de uitvaartindustrie. Ook al is het systeem commercieel, de individuele mensen die dit vak uitoefenen zijn altijd heel betrokken, is mijn ervaring. Het is ook een prachtig vak. Wat ik voorsta is een gesprek over de integriteit van de uitvaartcommercie. Binnenkort begin ik een eigen opleiding tot uitvaart­ondernemer, met als doel vakmensen op te leiden die niet bij rouwenden aankomen met een verkoopcatalogus, maar hun manier van werken afstemmen op datgene waaraan werkelijk behoefte is. Oprechte mensen die willen werken aan een gezonde afscheidscultuur, tegen eerlijke kosten.’