Negatief zelfbeeld

Als je veel te veel eet of juist veel te weinig, word je ongezond dik of dun. Dat eetgedrag heeft vaak met je zelfbeeld te maken, en dus met je levenshouding. Ben je een perfectionist, een pleaser of een individualist? Psycholoog Jean-Pierre van de Ven heeft een simpele oefening om erachter te komen en geeft tips hoe je beter voor jezelf zorgt.

Nadia weegt 128 kilo en ze heeft genoeg van al dat vet. Ze vindt zichzelf lelijk. Ze gelooft er niets van als haar man zegt dat hij haar mooi vindt. Ze haat de kledingwinkels met grote maten waar ze naartoe moet voor een nieuwe garderobe. En ze is boos op de klasgenoten die haar vroeger hebben gepest. Maar ze is nog veel bozer op zichzelf. Ze wil niet langer slachtoffer zijn. Ze wil haar lichaam niet langer verstoppen. Ze wil haar plek in de wereld eindelijk eens echt innemen. En ze komt in actie. Met een diëtiste maakt Nadia een plan om binnen twee jaar veertig kilo af te vallen. Ze verandert haar eetpatroon en wat ze eet. Met hulp van een ­fitness coach begint ze te sporten. Een halfjaar later is er maar weinig veranderd. Wat Nadia aan gewicht verliest, komt er steeds net zo hard weer aan. Omdat de diëtiste zegt dat haar zelfbeeld echte verandering in de weg staat, belt Nadia mij. Samen kijken we in de spiegel en ik vraag Nadia om te beschrijven wat ze ziet. Niet aan de buitenkant, maar aan de binnenkant. ‘Ik zie iemand die door iedereen wordt uitgekotst’, zegt ze huilend.

Daarom ben je zo dik of juist zo dun.
Elk pondje komt door het mondje. Je bent ongezond dik of dun omdat je eetpatroon overdadig of te karig is. Ook je aanleg is van belang, sommige mensen hebben inderdaad een stevige bouw, en anderen een snelle stofwisseling. Stress is de volgende factor die je lichaamsgewicht mede bepaalt. Sommige mensen ‘vergeten’ te sporten als ze het druk hebben, anderen roken op drukke dagen zo veel dat ze ‘vergeten’ te eten. Maar ook je ­psychische make-up bepaalt of je dik of dun bent. Negatieve overtuigingen over jezelf bepalen hoeveel, wanneer en waar je eet, of je aan sport doet en of je rookt en drinkt. We hebben allemaal wel zo’n negatieve over­tuiging. Die hebben we meegekregen van onze ouders of van andere belangrijke personen in ons leven, of we hebben zelf een keer de conclusie getrokken dat we op de een of andere manier niet deugen. Zoveel mensen, zoveel negatieve over­tuigingen, maar drie varianten komen het meeste voor: ik kan het niet, ik doe er niet toe, en ik hoor er niet bij. 

De individualist doet het alleen
Nadia voelt ten diepste dat ze er niet bij hoort. Dit gevoel is ontstaan nadat ze op de basisschool vreselijk werd gepest. Vanwege haar gewicht. Omdat ze toen al aan de flinke kant was, werd ze voor allerlei lelijks uitgemaakt en mocht ze nooit meedoen met de andere meiden. Het dwong haar om altijd alles alleen te doen en dat bleef ook zo na de basisschool. Ze studeerde in haar eentje, ging alleen naar concerten en festivals en ze koos een beroep waarin ze veel zelfstandigheid heeft. Wat een verdediging tegen pesten was, veranderde in eenzaamheid, en eenzaamheid werd Nadia’s levenshouding. Maar zoals elk mens had ze behoefte aan gezelligheid en saamhorigheid. Om deze jeukende behoefte niet te hoeven voelen, begon Nadia nog meer te snoepen en te eten. Daar werd ze nog dikker van, maar als mensen haar daarom afwezen, wist ze dat het in elk geval haar eigen schuld was. Deze individualistische strategie werd bijna haar ondergang, want met 128 kilo en 170 centimeter lengte was Nadia morbide – dus levensgevaarlijk – obees.

Nooit goed genoeg voor de perfectionist
Tonko voelt voortdurend: ik kan het niet. Gedurende zijn hele jeugd overlaadde Tonko’s dominante vader hem met kritiek, zogenaamd om hem sterker te maken. Als Tonko een acht haalde op school moest het een negen zijn. Als hij met een meisje thuiskwam, kon hij beter krijgen. Zo leerde Tonko dat hij niets goed kon doen. Om het tegendeel te bewijzen stortte hij zich op de atletiek. Aanvankelijk lukte het hem om zich te onderscheiden. Hij werd een van de besten van zijn atletiekvereniging, won prijzen en werd met lof overladen. Maar omdat Tonko inmiddels de ­perfectionistische houding van zijn vader had overgenomen, was dat niet genoeg voor hem. Hij trainde zo veel dat hij sterk vermagerde. En hoe dunner hij werd, hoe minder hij won en hoe bozer hij werd op zichzelf. Tonko’s streven om zich te bewijzen leverde hem alleen maar steeds het gevoel op dat hij het niet kon.

De pleaser cijfert zichzelf weg
Tonko is een perfectionist, Nadia een individu­alist. Daarnaast zijn er ook pleasers met een gewichtprobleem. Dit zijn mensen die anderen altijd op de eerste plaats zetten, omdat ze vinden dat ze er zelf niet toe doen. 
Willemijn leerde bijvoorbeeld al vroeg om zichzelf weg te cijferen. Haar ouders maakten continu ruzie. Om de aandacht af te leiden at Willemijn ­bijna niets. Zolang haar ouders zich zorgen ­maakten over haar, hadden ze tenminste geen ruzie met elkaar. Haar hele leven stond in het teken van haar ouders en hun slechte relatie. Ook als vol­wassene bleef ze zichzelf voortdurend wegcijferen ten gunste van anderen. Ze werd zo mager dat haar huisarts haar op dieet zette om aan te komen.

Klopt het eigenlijk wel wat je denkt over jezelf?
Grote kans dat je toch uitkomt bij een negatief ­oordeel over jezelf. We worden allemaal voort­durend getraind om kritisch te zijn op onszelf.
We vergelijken onszelf met anderen op social media, idolen uit films, mensen in reclames, en dan trekken we meestal aan het kortste eind.
We zijn eraan gewend om onszelf af te wijzen. Zelfafwijzing doet pijn en de pijn proberen we te verdoven met behulp van alcohol en drugs, of door te veel of te weinig te eten. Maar pijn verdovende middelen maken onze situatie slechter. We worden dikker, dunner of we raken verslaafd. En daardoor krijgen we een nog grotere hekel aan onszelf.
De enige manier om te ontsnappen aan deze ­vicieuze cirkel is onder ogen te zien welke ­negatieve opvattingen je over jezelf hebt. En aan jezelf te ­vragen: wat vind ik van zo iemand? Klopt het eigenlijk wel wat ik denk over mezelf? Of: wordt het niet eens tijd dat ik anders in het leven ga staan?

Zo ging het verder met Nadia, Tonko en Willemijn
Nadia begon tijdens onze gesprekken in te zien dat haar individualistische opstelling zowel haar ­redding als haar ondergang betekende. Door zichzelf dik en onaantrekkelijk te maken, voelde ze de afwijzing van andere mensen niet als een verlies, maar als een triomf. Ze had de afwijzing immers zelf veroorzaakt. Nadat ze dit begreep stelde ze zichzelf de vragen: waarom zou ik nog steeds bang zijn voor afwijzing? Ik zit toch niet meer op de basisschool? Nadia gaf zich op voor een cursus improvisatietoneel, waarin ze leerde om intensief met anderen samen te werken. Ze leerde bovendien om op een podium te staan en zichzelf te laten zien aan de wereld. En met resultaat. Een jaar nadat onze gesprekken waren begonnen tikte ze de negentig kilo aan. Tonko begreep dat zijn perfectionisme hem in het leven succes, maar ook teleurstellingen had ­opgeleverd. Hij besloot om gedoseerd te leren falen. Hij ging weer naar school, maar probeerde zevens te halen in plaats van achten. Hij ging hardlopen, maar deed zijn best om langzamer te gaan dan zijn trainingsmaatjes. Daardoor had hij meer plezier van het sporten en nam zijn gewicht toe. Willemijn schreef een afscheidsbrief aan haar ouders, een brief die ze nooit verstuurde, maar die haar wel in staat stelde om eindelijk aan haar eigen leven te beginnen. Ze leerde om haar neiging om zichzelf weg te cijferen te herkennen en die tegen te gaan. Elke dag deed ze iets voor zichzelf, of het nou een lekker taartje eten was, een fijn tv-­programma kijken of voor zichzelf opkomen op haar werk. En hoe meer ze aankwam en gezonder werd, hoe beter dat lukte.