Grip op je knip: slim boodschappen doen

De prijzen van boodschappen rijzen de pan uit. Toch kun je in tijden van inflatie én krimpflatie gezond, duurzaam en goedkoop eten, zeggen onze experts. Maar het vergt wel wat tijd, aandacht en planning om de supermarkt te slim af te zijn.

Het is 4 april 2024. Reinier Castelein, voorzitter van vakbond De Unie trekt in het televisie­programma Goedemorgen Nederland op NPO 1 aan de bel. De prijzen in de supermarkt zijn de afgelopen vijf jaar explosief gestegen, vertelt hij. Middengroepen komen daardoor met hun maandlasten in de knel. Ter illustratie laat hij een recent kassabonnetje van supermarktketen Vomar zien en legt die naast een folder van vijf jaar geleden, waarin Vomar de eigen prijzen vergelijkt met die van concurrent Albert Heijn.

Castelein constateert dat veel A-merken zijn verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor huismerken. De boodschappen die nog wel bestaan, zijn maar liefst minimaal 30 procent in prijs gestegen. Wie bij Albert Heijn boodschappen doet, betaalt zelfs 43 procent meer dan vijf jaar geleden. En dat is nog niet alles: ‘Alle verpakkingen zijn tegenwoordig kleiner.’ Er is dus niet alleen sprake van inflatie, maar ook van krimpflatie: je krijgt minder van het product voor een hogere prijs.

Tactieken van de winkelindustrie

De inhoud van de verpakking kleiner maken, doen producenten zo onopvallend mogelijk. Alleen wie scherp oplet en de prijs ten opzichte van de inhoudsmaten vergelijkt met een oudere verpakking, ziet duidelijk verschillen. Het is daarom verstandig dat consumenten zich bewust zijn van de tactieken van de winkelindustrie, denkt Wilco van Dijk, hoogleraar Economische Psychologie en haar toepassingen aan de Universiteit Leiden. ‘Een supermarkt is geen neutrale omgeving. Je loopt een wereld binnen waarin allerlei professionals bezig zijn om jou zo veel mogelijk centjes uit de portemonnee te kloppen. Er is nagedacht over de inrichting van de winkel, de looppaden, de aanbiedingen, welke producten naast elkaar komen te staan, enzovoort. Als je je daar niet tegen wapent, ben je kansloos verloren.’

Twee manieren van denken

Van Dijk legt uit waarom het belangrijk is grip te houden op de kosten van de boodschappen. Hij haalt het boek Thinking fast and slow – in het Nederlands vertaald als Ons feilbare denken – aan van de eerder dit jaar overleden Israëlisch-Amerikaanse psycholoog Daniel Kahneman.

Kahneman, een belangrijke pionier op het grensvlak van de economie en psychologie, onderscheidt twee soorten denken, dat hij systeem 1 en systeem 2 noemt. Systeem 1 is een snelle, automatische en intuïtieve manier van denken dat weinig inspanning kost en ons in staat stelt snel beslissingen te nemen en meningen te vormen. Van Dijk: ‘Denk bijvoorbeeld aan dingen die je automatisch doet als je ’s morgens opstaat: je neemt een douche, kleedt je aan, maakt koffie of thee en ontbijt, enzovoort. Dat komt voort uit systeem 1: we doen het automatisch.

Een ander voorbeeld is op de rem trappen als je in de auto zit en een auto voor je plotseling afremt: systeem 1 behoedt ons dus ook voor gevaar. Maar die snelle, intuïtieve manier van denken kan ook nadelig zijn: omdat je handelt op basis van emotie, kun je ook dingen doen waar je achteraf spijt van hebt. Dat geldt ook voor het bezwijken voor aanbiedingen of impulsaankopen, of meer kopen in de supermarkt dan je eigenlijk had willen doen.’

Langzaam, bewust en geconcentreerd denken

Systeem 2, legt van Dijk uit, is een langzame, bewuste en geconcentreerde manier van denken, bedoeld voor complexe vraagstukken en analytische taken. Die laatste manier van denken kost ook meer inspanning van het brein. Een reis plannen hoort daar bij, of beslissingen nemen waarbij je voors en tegens zorgvuldig tegen elkaar afweegt.

Het maken van een boodschappenlijstje, de eerste stap om kostenbewust boodschappen te doen, valt daar ook onder, zegt Van Dijk. Maar dat is niet voldoende om slim boodschappen te doen, waarschuwt hij: ‘Het is ook belangrijk om je gemotiveerd te voelen. Als je moe bent, gestrest bent of honger hebt, dan zul je dat gevoel van motivatie veel minder hebben, want voor motivatie heb je wat ruimte in je hoofd nodig. Daarom ben je, als je moe en hongerig uit je werk komt en nog even snel de supermarkt in schiet, veel gevoeliger voor impuls­aankopen. Op zo’n moment heb je niet de tijd en ruimte om overal goed over na te denken en zal het snelle systeem, systeem 1, je gedrag gaan sturen.’

En dat kan een kostbare zaak worden, want meer kopen dan je nodig hebt zorgt er vaak ook voor dat voedsel in de vuilnisbak belandt. Als je een aanbieding ziet voor één krop sla + één gratis, kan er snel een stemmetje opduiken dat zegt: goed idee, want ik wilde toch al meer groente eten. Om er vervolgens thuis achter te komen dat je die kroppen sla nooit op krijgt, tenminste niet als ook de verse andijvie, spinazie, boontjes en champignons in je ijskast nog op moeten. En o ja, daar lag ook nog een zak voorgesneden sla…

Van tevoren goed nadenken over de boodschappen dus, en – als dat kan – een beetje op tijd boodschappen gaan doen, voordat de vermoeidheid van de dag genadeloos je rationele brein hackt.

Dat tijd en aandacht belangrijk zijn om gezond en goedkoop te eten, beaamt ook Lilou van Lieshout, expert duurzaam eten van het Voedingscentrum. ‘In Nederland gooien we per persoon gemiddeld 33,4 kilo voedsel per jaar weg. In een huishouden met een gezin loopt dat snel op.’

Vooral brood, groenten, fruit, zuivel en aardappelproducten belanden in de kliko, weet van Lieshout. ‘Dat zijn producten die de meeste mensen met grote regelmaat kopen, maar waarvan ze ook vaak te veel kopen. Bijvoorbeeld omdat ze in de supermarkt niet meer precies weten hoeveel ze thuis nog hebben, of omdat het product niet op de juiste manier of op de juiste plek wordt bewaard.’

Tips van Lilou van Lieshout

Koken met restjes

Op de website van het Voedingscentrum staan bovendien veel tips voor koken met restjes, mocht je toch eten overhouden. Van restjes groenten, een overgebleven aardappel (of twee) en wat water en kruiden maak je gemakkelijk een grote pan soep. Overgebleven groente is ook handig om in een lunchomelet te verwerken, of ’s avonds te eten met rijst en (restjes) vlees of een handje noten. Van Lieshout: ‘En ben je een keer moe en heb je geen zin om uitgebreid te koken? Dan kun je toch snel gezond eten: bak een stukje vis, roerbak wat groenten, en prik een paar gaatjes in een gewassen aardappel en pof die zes tot acht minuten in de magnetron.’

Wil je nog meer tijd besparen, ga dan voor meal preppen: dat kost even een zondagmiddag werk – plus het inzetten van systeem 2 oftewel je langzame, bedachtzame brein. Maar dan heb je wel een aantal maaltijden in de vriezer én kun je alle producten opmaken.

Soep, ovenschotels en bananenbrood zijn ideale maaltijden om van tevoren klaar te maken, net als curry’s, stoofpotjes, spaghettisaus en quiches. Op het internet staan talloze recepten waarmee je kunt experimenteren.

Bovendien kun je veel meer voedingsmiddelen invriezen dan mensen soms denken, weet Van Lieshout. ‘Zo kun je paprika’s, courgettes en champignons blancheren en in bakjes invriezen. ‘Verse kruiden kun je ongesneden in een diepvrieszakje invriezen en er tijdens het koken uithalen wat je nodig hebt. Of doe ze met wat olijfolie in een ijsblokjesbakje. En heb je een halve rode peper of een stuk gember over? Die kun je gemakkelijk in zijn geheel invriezen.’