Het duizenddingendoekje dat mindfulness heet

Je kunt aan mindfulness doen in het ziekenhuis, op school, in het leger. Als je stress hebt, of hartproblemen of huiduitslag. De beloftes zijn groot: train je aandacht en je krijgt er rust en ontspanning voor terug. Maar dat geldt voor lang niet iedereen. Sterker: je kunt er angstig en somber door worden.

Dit is een prima plek voor mijn kinderen, dacht Brigitte (47) bij het bekijken van de Willibrordschool in Amsterdam. De basisschool in IJburg zei een kritische en ontdekkende houding bij leerlingen te willen ontwikkelen. Dat klonk alvast goed. Niet onbelangrijk: de school was dichtbij. Theater zou ook op het programma staan. Brigitte, illustrator van beroep, hakte de knoop door: hier gingen haar zoon en dochter naartoe. In september 2018 schrok ze zich een hoedje. In de nieuwsbrief van de Willibrordschool las ze: ‘We hebben heel leuk nieuws. Vanaf komend schooljaar wordt de Willibrord een mindful school.’ Vanaf die datum ging elke leerling aan de start van elk nieuw schooljaar een achtweekse mindfulnesstraining volgen. ‘De concentratie van kinderen verbetert, kinderen leren beter te luisteren en worden rustiger’, beloofde de school. En: ‘We zijn ervan overtuigd dat deze 21ste-eeuwse vaardigheid nodig is om kinderen nog beter voor te bereiden op hun toekomst.’

Brigitte (de echte naam van de geïnterviewde is bekend bij de redactie), van oorsprong een nuchtere Brabantse, fronste haar wenkbrauwen. Juist in het onderwijs zijn tijd en geld schaars. Was dit nu echt de beste manier om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren? Ze ging in op de uitnodiging om in de school een les te volgen, want dat kon weinig kwaad. ‘Daar moesten we heel mindful op een rozijn kauwen’, vertelt ze. ‘Ook moesten we in een kring in kleermakerszit raden welke spulletjes er onder een kleed lagen.’

Levenswijsheid of lapmiddel

Maar nu, vier jaar later, zucht ze diep als het onderwerp ter sprake komt. Nee, bij haar kinderen heeft mindfulness niets opgeleverd. ‘Ze kunnen zich niet beter concentreren, zijn niet rustiger geworden en ze hebben ook niet minder stress.’ Maar wat haar vooral steekt, is het heilige geloof van de school in de positieve effecten van mindfulness. ‘Kijk, ik denk niet dat mijn kinderen eronder geleden hebben, maar elke tijd die je in een bepaalde activiteit steekt, gaat ten koste van iets anders. Je kunt met de klas ook de natuur gaan ontdekken, of gaan sporten. Eerlijk gezegd lijkt het me nogal een lapmiddel voor de diepere problemen in onze samenleving. Door mindfulness op te nemen in het curriculum hoeft de school niet structureel meer geld uit te geven aan leerkrachten. Want minder kinderen per klas: ja, dát zou pas goed zijn voor de concentratie.’

Magisch duizenddingendoekje

Het onderwijs is niet de enige plek waar mindfulness een plek heeft opgeëist. De populaire aandachtstraining heeft zich diep in de westerse samenleving genesteld, in bedrijven, zieken­huizen, de gespecialiseerde ggz en zelfs het leger. Met volle aandacht leven in het hier en nu: het doet soms denken aan een magisch duizenddingendoekje waarmee je allerlei klein en groot psychisch en lichamelijk leed kunt wegpoetsen. Wereldwijd hebben universiteiten centra voor mindfulness opgericht, waar wetenschappers op een kussentje mediteren én onderzoek doen naar positieve effecten van mindfulness bij patiënten met depressie, burn-out, angst, ADHD, slaapproblemen, chronische pijn, opiaatverslaving, eetstoornissen, en zelfs multiple sclerose, hartziekten, inflammatoire darmziekten, kanker, beginnende dementie en onbegrepen onvruchtbaarheid.

‘Als iemand voor het eerst in mijn spreekkamer zit, stel ik nooit de vraag: wat is er met jou aan de hand? Nee, ik stel een andere vraag: wat is jou overkomen? Dat doe ik omdat ik daarmee wil aangeven dat een mens met psychische klachten niet ‘stuk’ is. Een mens overkomt van alles in het leven en loopt soms vast. Herstellen en helen vindt plaats in het gesprek, een goede therapeut resoneert mee, spiegelt, confronteert en fungeert als klankbord. Bij mindfulness ontbreekt die interactie. Sterker: ik denk dat mindfulness mensen juist in een isolement brengt. Je bent naar binnen gekeerd en alles draait om jou: IK ben aan het mediteren met mezelf. Mindfulness werpt iemand dus helemaal op zichzelf terug. Het is een illusie van maakbaarheid dat iemand zich door mediteren beter gaat voelen. Het zou best kunnen zijn dat mediteren stress kan verlagen. Maar een halfuur hardlopen of handwerken doet misschien wel hetzelfde. Dat zegt dus helemaal niets! Stress is de rook, maar daaronder zit het vuur. Met andere woorden: je moet de oorzaak van je stress aanpakken. Ik betwijfel of dat met mindfulness lukt. Het is een uitvloeisel van deze hyperindividualistische tijd. En alles moet snel en efficiënt. Tegen mensen die voor de ggz op ellenlange wachtlijsten staan, wordt gezegd: begin alvast maar met mindfulness. Ook mensen die getraumatiseerd zijn, krijgen dat te horen. Dat vind ik zorgelijk. Juist je sociale omgeving is heel belangrijk, dat is wél wetenschappelijk bewezen. Sociale contacten onderhouden, stoom kunnen afblazen bij vrienden en familie: structureel mensen om je heen verzamelen helpt écht. Blijf er niet in je eentje mee zitten.’

Van huidproblemen tot autisme

Reguliere ziekenhuizen bieden mindfulness aan bij wie dat maar wil. Tergooi MC noemt als mogelijke indicaties huidproblemen, hartklachten en ontregelde bloedsuikerwaarden. En wie heel erg somber en angstig is, kan volgens het Catharina Ziekenhuis veel baat hebben bij mindfulness. Na acht sessies mindfulness kun je weer fris en fruitig door het leven, zo lijkt het: ‘U zult bijvoorbeeld merken dat u zich na verloop van tijd beter kunt concentreren, minder laat meeslepen door negatieve gedachten en u zich meer bewust bent van positieve dingen in het leven’, zo belooft het ziekenhuis op haar website. En: ‘Daarna bent u vaak beter in staat een bewuste keuze te maken in het goed voor uzelf zorgen, waardoor u een terugval van klachten kunt voorkomen.’ In de basis-ggz en gespecialiseerde ggz zijn de beloftes minstens zo groot. Mindfulnesstrainingen worden, al was het een soort haarlemmerolie, ingezet tegen ernstige depressies, angst, ADHD, een bipolaire stoornis, psychische klachten door migratie, autisme en eetstoornissen.

Na meditatie een complete psychose

Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar mindfulness. Juist dankzij die duizenden studies zijn overal in de samenleving deuren voor mindfulness opengezwaaid. Maar is dat terecht? De meeste onderzoeken, zo zien zelfs grote voorstanders van mindfulness, zijn van bar slechte kwaliteit. In de meeste studies staat er tegenover een groep proefpersonen geen controlegroep, zodat de onderzoekers zelf ook niet kunnen vaststellen of mindfulness beter is dan, om maar een paar voorbeelden te noemen, dansen, wandelen, schilderen of de kat op schoot aaien. Het aantal proefpersonen is in de meeste gevallen ook nog eens erg klein. En het gros van de onderzoeken die helemaal geen effecten laten zien, belandt ongepubliceerd in de prullenbak.

‘Er is iets helemaal fout gegaan met de wetenschap rondom mindfulness’, schreef experimenteel psycholoog en schrijver Miguel Farias in 2016 al in het vaktijdschrift van de Royal College of Psychiatrists in Engeland. Mindfulness is geen eenvoudig recept voor innerlijke rust en veerkracht waar iedereen voordeel bij kan hebben, zegt hij. De een reageert positief op mindfulness, de ander juist niet. Zijn waarschuwing lijkt niet onterecht. Studies die wél zorgvuldig zijn opgezet, laten zien dat meer dan 60 procent van de mensen die intensief en langdurig aan meditatie deden last kregen van angst, depressie of zelfs een complete psychose. Daar moet je eerlijk over zijn, vindt Farias.

Op een matje zitten met je ogen dicht

De in januari van dit jaar overleden Thich Nhat Hanh – hij werd 95 – wordt wel ‘de vader van mindfulness’ genoemd. Zijn lessen en boeken richten zich op het beoefenen van de kunst van het bewust in het hier en nu leven. De Amerikaanse moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn stripte de leer van alle oosterse mystiek en esoterische franje en bouwde er een wetenschappelijk systeem omheen, zodat het westen het accepteerde en lanceerde de theorie dat aandacht te trainen is met meditatie, zoals je ook een spier kunt trainen met gewichten heffen.

Mindfulness werd in het westen een miljardenindustrie, met boeken, trainingen en apps. De app Headspace heeft wereldwijd 65 miljoen gebruikers – waarvan twee miljoen betalende – en verkoopt daarnaast mindfulnessprogramma’s aan grote beursgenoteerde multinationals, zoals Google, Unilever, Roche, LinkedIn en General Electric. Saillant detail: in een klinische trial werd tussen Headspace-gebruikers en een controlegroep waarin proefpersonen met hun ogen dicht op een matje zaten, geen enkel verschil gevonden. In beide groepen werden significante verbeteringen gezien op het gebied van aandacht, uitvoerende taken, kritisch denken en welzijn. Maar de onderzoekers konden geen enkele verbetering toeschrijven aan de mindfulnesstechniek zelf.

Mindfulness als miljardenindustrie

Andere onderzoekers zien met argusogen hoe de leer van alle oosterse mystiek is gestript en verzakelijkt, zodat allerlei bedrijven er vooral veel geld mee kunnen verdienen. In het boek McMindfulness: How Mindfulness Became the New Capitalist Spirituality beschrijft managementprofessor en zenboeddhist Ronald Purser hoe ‘leven in het hier en nu’ een miljardenindustrie werd. Bedrijven vinden mindfulness interessant, omdat ze hopen dat mensen dan meer werkdruk aankunnen, zegt hij. Maar het westerse idee dat iedereen op eigen houtje stress kan oplossen is onzin, stelt hij.

In zijn boek wijst Purser erop dat we nu in een wereld leven waarin mensen steeds minder collectief verenigd zijn. Vakbonden hebben aan macht ingeboet en veel mensen werken op tijdelijke contracten. Ondertussen, schrijft hij, wordt de productiviteit opgevoerd. ‘Ik erger me aan de neoliberale gedachte die alle verantwoordelijkheid voor stress bij het individu legt: als je maar deze app downloadt, of die cursus volgt, dan kun jij beter functioneren.’